ارگ بم یکی از عجایب معماری جهان

ارگ بم، بزرگ‌ترین بنای خشتی جهان، یکی از مهم‌ترین و با ارزش‌ترین شاهکار‌های تاریخی ایران‌زمین به شمار می‌آید. پیشینیان، این مجموعه‌ی تاریخی عظیم را روی صخره‌ای سترگ و در نزدیکی شهر بم در استان کرمان که در جنوب شرقی ایران قرار دارد، ساخته اند .

بنایی بی‌نظیر که قدمت آن به دوران پیش از میلاد حضرت مسیح (ع) نسبت داده‌شده است و گذشتگان برای آیندگان به یادگار گذاشته‌اند. با وبلاگ اقامت ۲۴ در شناخت بیشتر این میراث گذشتگان همراه باشید.

مقاله مرتبط : “آثار ثبت شده ایران در فهرست میراث جهانی یونسکو”

ارگ بم با بیش از ۲۵۰۰ سال قدمت، نقش قابل‌توجهی در تاریخ و فرهنگ ایران‌زمین ایفا کرده و بارها کشور را از گزند متجاوزان در امان نگه‌داشته است؛ داستان‌های خیره‌کننده ارگ بم در زمان تجاوز آقا محمدخان قاجار و کشته شدن لطفعلی‌خان زند در اثر خیانت و عجایب این قلعه بزرگ تاریخی، همیشه در اذهان ایرانیان بوده است.

بزرگ‌ترین بنای خشتی جهان، این روزها سر از ویرانی‌های زمین‌لرزه سال ۸۲ بم، بلند کرده است و کوچه‌پس‌کوچه‌ها و حصارها و باروهایش پرشده است از مسافران و گویی همگان دیگربار ارگ بم را در گوشه قلبشان به یاد آورده‌اند و ارگ تاریخی و سربلند بم را، به قلب تپنده گردشگری کشور تبدیل کرده‌اند.

همان‌گونه که گفته شد، ارگ بم بر بلندای صخره‌ای سترگ، در جنوب رودخانه پشت‌رود جا دارد و شهر بم و دیوار شهر قدیم آن در جنوب ارگ و در فاصله میان رودخانه پشت رود و رودخانه دیگری شکل‌گرفته است.

این بنا، عضوی از منظومه‌ای بزرگ از بناهای تاریخی است که آن را در میان گرفته‌اند؛ شهر باستانی دارزین با قدمتی در حدود هزاره اول پیش از میلاد، در اراضی شمال غربی بم امروزی برپا بوده و هنوز کوشک‌های میان محله‌های شهر دوران قرون اولیه اسلامی در آن بر پا مانده‌اند و تنها قریه کوچکی در حوزه غربی آن آباد است.

 قلعه دختر در شمال رودخانه پشت رود و در جنوب آن، بنای چهارطاق و ساختمان کوشک و پیر علمدار و همچنین در مشرق و نزدیکی ارگ، بنای تاریخی مسجد حضرت رسول بر پیرامون فضای ارگ برپا بوده‌اند . هرچند که پیشینه این بناها سال‌یابی نشده است ، با این‌حال قدمت آن‌ها، از قرون اولیه دوران اسلامی تا دوره ایلخانی قابل تخمین به نظر می‌رسد.

آن‌گونه که پیش‌تر بیان شد، در مورد قدمت واقعی این پدیده‌ی شگفت‌انگیز تاریخی، مدارک و مستندات قابل‌توجهی در دست نیست و باستان‌شناسان نیز سالیان سال آن را در برنامه‌ی کاری خود قرار نداده‌اند، بنابراین با توجه به متون تاریخی و نقل‌قول‌های پیشینیان، به نظر می‌رسد شروع ساخت و احداث این مجموعه‌ی عظیم، به دوران بهمن بن اسفندیار که به اردشیر درازدست از شاهان دوران هخامنشی معروف است، بازمی‌گردد.

البته روی دیوارها و قسمت‌هایی از ارگ، لایه‌های ساختمانی بسیاری دیده می‌شود که نمایشگر ساخت‌وسازهایی است که به‌دفعات در ارگ صورت گرفته و می‌توان این امر را سندی بر درستی قدمت بیان‌شده توسط متون تاریخی و نقل‌قول‌های پیشینیان دانست.

به نظر می‌رسد حدود ۱۵۰ سال پیش ساکنان مجموعه‌ ارگ بم، این بنای عظیم را ترک کرده و برای زندگی، باروی شارستان (در حوزه‌ی شمالی و بافاصله‌ی کمی از باروی ارگ جای گرفته است)، باغ‌ها و نخلستان‌های بیرون از شهر را انتخاب کرد‌ه‌اند. کارشناسان، وسعت ارگ بم را دو هکتار برآورد کرده‌ و مساحت ارگ و قلعه را تقریباً ۶ هکتار تخمین زده‌اند.

مقاله مرتبط : “تنگه راگه، جاذبه کمتر شناخته شده استان کرمان”

در معماری این شهر باستانی، دو بخش جدا از هم دیده می‌شود. بخش حکومتی که در درونی‌ترین دیوار قرارگرفته و شامل دژ نظامی، عمارت چهارفصل، سربازخانه، چاه آب ۴۰ متری و اسطبل به گنجایش ۲۰۰ اسب است.

بخش رعیت نشین که اطراف بخش حکومتی است و شامل ورودی اصلی شهر، مسیر اصلی متصل‌کننده ورودی شهر به دژ و بازار در امتداد آن، نزدیک به ۴۰۰ خانه و ساختمان‌های عمومی مانند مدرسه و مکان ورزش است.

این مجموعه منحصربه‌فرد، بعد از زلزله به‌شدت ویران‌شده است اما این پایان داستان ارگ نیست. به قول استاد ارزشمند سازمان میراث فرهنگی و گردشگری، مرحوم محمد مهریار، زلزله بم عزای معماران و عروسی باستان‌شناسان است. زلزله باعث آشکار شدن لایه‌های زیرین ساخت‌وسازهای خشتی شده که موردتوجه ویژه باستان‌شناسان قرارگرفته است. اما معماران نیز درس‌های فراوانی برای آموختن پیش رو دارند. بخش‌هایی از ارگ ازجمله اسطبل و سربازخانه تخریب نشده‌اند و زلزله در آن‌ها مقطع طبیعی ایجاد کرده است. این فرصت مغتنمی برای شناخت سازه تاریخی به‌ویژه اجرای سقف و طاق و کانه پوش‌های بام است. شیوه رفتار زلزله در بنای تاریخی و علت تخریب و سالم ماندن بخش‌های مختلف بناها نیز برای معماران درس‌های ارزشمندی برای آموختن فراهم کرده است.

پس از زلزله، سازمان جهانی یونسکو و برخی از کشورهای عضو آن کمک‌های مالی و فنی درخور‌ توجهی را به بازسازی ارگ اختصاص دادند که از آن جمله می‌توان به ژاپن، فرانسه و ایتالیا اشاره کرد. ژاپن علاوه بر ارسال ۱٫۳ میلیون دلار برای بازسازی آن، با تهیه تجهیزات و طرح سه‌بعدی ارگ، این پروژه را پشتیبانی کرد. وزارت میراث و فعالیت‌های فرهنگی ایتالیا نیز با بودجه‌ حدودا ۵۰۰ هزار یورویی در استحکام‌بخشی و مرمت یکی از برج‌های ارگ مشارکت داشت. کمک‌های فرانسه و بانک جهانی نیز تاثیر بسزایی در امر بازسازی ارگ داشت تا اینکه در نتیجه این تلاش‌ها، ارگ بم از فهرست آثار در خطر یونسکو بیرون آمد.

ستاد نجات بخشی میراث فرهنگی بم پس از زلزله سال ۱۳۸۲ شکل گرفت و عملیات آواربرداری ارگ از سال ۱۳۸۳ کلید خورد که حدود هفت سال به طول انجامید. در این مدت کار مطالعه و مستندسازی نیز در دستور کار بود. اقدامات مرمتی ارگ از سال ۱۳۸۵ آغاز شد؛ هرچند بازسازی ارگ بم از سال ۱۳۸۸ به بعد با جدیت بیشتری ادامه یافت.

مقاله مرتبط : “قلعه های ایران، سند افتخار و تاریخ ایران زمین”

این بنای تاریخی در فرهنگ، هنر و ادب پارسی نیز جایگاه ویژه‌ای به خود اختصاص داده است؛ شاعر بلندآوازه پارسی در شاهنامه از این بنا یادکرده و به نوشته فردوسی،‌ هفتواد پس از کشتن یکی از امرای محلی، بر سر کوهی نزدیک کجاران دژی ساخت که احتمالاً نخستین پایه‌های قلعه بم بود، چون در آن نزدیکی جز کوه سنگی که امروزه ارگ بم بر روی آن است، کوهی دیده نمی‌شود.

مقاله مرتبط : “معرفی آرامگاه فردوسی مشهد”

فردوسی رویداد تاریخی لشکرکشی اردشیر را با افسانه شگفت‌انگیزی درهم‌آمیخته است؛ برای مثال از دختر هفتواد «اختر» ‌سخن گفته که به پنبه‌ریسی می‌پرداخته است.

او با پرورش کرمی در دوکدان و استفاده از فَره (اقبال) کرم، توانسته بود طرازی فراوان بریسد که سبب ثروتمند شدن هفتواد شده بود. بنا بر مطالب شاهنامه قلمرو هفتواد که شاه آن منطقه شمرده می‌شد، از دریای چین تا کرمان بود.

منبع : وبلاگ اقامت ۲۴