ارگ علیشاه تبریز (ارگ تبریز) کجاست؟ قدیمی ترین ارگ شمال غرب ایران

ارگ علیشاه تبریز (ارگ علیشاه به انگلیسی: Arg-e-Alishah) یا ارگ تبریز، یکی از جاهای دیدنی تبریز است که در خیابان امام دیار اولین های ایران واقع شده و از مقصدهای تاریخی توریستی این شهر جذاب به شمار می رود. قدیمی ترین ارگ شمال غرب کشور که از معروف ترین نمونه های معماری عصر ایلخانان نیز محسوب می شود. در این گفتار اقامت ۲۴، با تاریخچه ساخت ارگ علیشاه تبریز، معماری ارگ ، مسیر دسترسی و مناطق دیدنی اطرافش آشنا می شویم.

تاریخچه ارگ علیشاه تبریز  

در تبریز اما تاریخ پر فراز و نشیبی را تجربه کرده است. ارگ علیشاه در تبریز ، از نماد های تاریخی و معروف شهر تبریز است. تبریز، پایتخت مشروطه خواهی ملت ایران و سرزمین اولین‌ های ایران، از شهر های تاریخ ساز در  قرون معاصر بوده و این ارگ، بخشی از تاریخ این مرز و بوم را روایت می کند. با بازدید از ارگ علیشاه، سفری به تاریخ خواهیم داشت. قدمت ارگ علیشاه تبریز بیش از ۷۰۰ سال است که در ادامه به مرور تاریخچه آن در عصر ایلخانان، قاجار، پهلوی اول و دوم و زمان حال اشاره می کنیم.

عصر ایلخانان

قدمت قلعه ارگ علیشاه به عصر ایلخانی باز می گردد. امروزه صرفا بازمانده های ایوان جنوبی سازه اصلی ارگ علی شاه که ۳۳ متر ارتفاع دارد، باقی مانده و بقیه سازه، در طول دوران های سخت ایران زمین، تخریب شده است. همین مقدار بنایی که از سازه اصلی ارگ علیشاه به یادگار مانده است، مثل ارگ بم و تخت جمشید، بخشی از تمدن باشکوه ایران زمین را جلوه گری می کند. تخریب ارگ علیشاه تبریز به رقص زمین و بی مبالاتی انسان های عصر ایلخانی تا پهلوی و امروز، ما را از یکی از منحصر به فرد ترین آثار معماری تبریز در هفت قرن اخیر ، محروم کرد.

پس اگر به تماشای ارگ علی شاه تبریز رفتید، انتظار تماشای یک کاخ باشکوه و چند طبقه را نداشته باشید. روایت های گوناگونی درباره احداث این سازه عظیم در کتب تاریخی یافت شده است. برخی آن را به دستور تاج الدین علیشاه گیلانی که وزیر سلطان محمد خدا بنده الجایتو بود دانستند که قصدش، احداث مسجدی بزرگ بود. ارگ علیشاه ارتفاع ۲۶ متری دارد که در میان آثار به جا مانده از عصر ایلخانی تا صفوی در تبریز بی نظیر است.

در زمان سلطنت هشتمین پادشاه ایلخانی که پادشاهی مقتدر بود، بنا شد. ۲ فرد باهوش، همزمان با هم به مقام وزارت در درباره محمد خدا بنده به قدرت رسیدند که برای جلب نظر حداکثری سلطان مقتدر و ثبت نام خود در تاریخ، کارهای بسیاری انجام دادند. یکی خواجه رشید الدین، از شخصیت های علمی عصر ایلخانی و دیگری خواجه علیشاه گیلانی است که تاجری مطرح بود.

به هر حال در بازه زمانی ۶۹۴ تا ۷۱۷ هجری خورشیدی، علیشاه دستور احداث بنایی را داد که پیش از ان چنین بنایی در ایران ساخته نشده بود. در آن روزگار، ارگ تبریز آذربایجان شرقی از هر نقطه شهر دیده می شد. داخل ارگ علیشاه، هلالی دیده می شود. هلالش، بزرگ تر از ایوان مدائن بود.

اگر شما هم می خواهید بدانید که ارگ علیشاه توسط کی ساخته شده، باید اشاره کنیم که استاد فلکی تبریزی، معمار برجسته دوره ایلخانی، طراحی و ساخت این بنا را بر عهده گرفت. گفته شده که در اوایل ساخت بنا، بخشی از گنبد و سقف فروریخت. پس از آن با مرگ خواجه رشید الدین، علیشاه، انگیزی ای برای پایان کار  مسجد نداشت.

در جای دیگر می خوانیم که هدف ساخت ارگ علیشاه تبریز، احداث یک آرامگاه بزرگ بوده است. خلاصه مثل بسیاری از اتفاقات تاریخی، روایت های گوناگون از آن امروزه در دسترس ما قرار دارد. این ارگ، بلندترین بنای آجری شهر تبریز است.

ابعاد ارگ علیشاه بخشی از تاریخ و معماری خیره کننده اش را به تصویر می کشد. عرض دهانه ارگ، ۳۰ متر است. دیواره هایی به عرض بیش از ۱۰ متر از دیگر مشخصات ارگ علیشاه تبریز است. مهم ترین ویژگی ارگ علیشاه شهر تبریز با نام های طاق علیشاه، مسجد علیشاه، ارگ تبریز و یا ارک علیشاه نیز شناخته می شود، طاق بزرگ آن بوده که عرضش، از طاق کسری نیز بیش تر است.

این سازه تاریخی معظم، سنه ۱۳۱۰ هجری خورشیدی، در فهرست آثار ملی  ایران ثبت گردید تا امروزه، ما امانتدار یک میراث پر افتخار از معماری ایرانی باشیم.

عصر قاجار

درباره ارگ تبریز در عصر حجر، اطلاعات چندانی در دست نیست. وقتی کتب تاریخی را مطالعه می کنیم و روزگار ارگ را در سده های اخیر به نظاره  می نشینیم، به اطلاعات محدودی درباره آن در عصر قاجار دسترسی پیدا کرده اما آن هم کافی نیست. گفته شده که در سنه ۱۱۹۴ هجری قمری، زلزله سهمگینی در ایران به وقوع پیوسته و تبریز را می لرزاند و شهر با خاک یکسان می شود. چند بنای محدود مثل مسجد کبود و ایوان جنوبی مسجد ارگ که مقاوم بوده باقی می ماند.

سی سال پس از این رخداد، در پی جنگ های ایران و روس در تبریز، ارگ علیشاه به دلیل موقعیت مکانی مهم اش، به محل ذخیره مهمات ارتش ایران در تبریز تبدیل شده و خندقی نیز در بخش جنوبی ایوان ارگ به دستور عباس میرزا (ولیعهد خوش نام فتحعلی شاه) احداث می شود. در عصر قجر است که سازه علیشاه، به نام ارگ علیشاه مطرح می شود.

جاذبه ارگ علیشاه، کارکرد نظامی خود را حتی پس از جنگ های ایران و روس نیز حفظ  کرده و در پی دومین حمله روسیه به ایران قاجاری و حتی پس از انقلاب مشروطه، دژی محکم برای حفاظت تبریزی ها از خود در برابر حملات دشمنان به شمار می رفت. در یکی از حملات به تبریز، توپ بزرگی بر بالای ارگ انتقال یافت تا مواضع دفاعی را تقویت کند. موضوعی که سبب شد تا این سازه، به یک سازه دفاعی و تهاجمی تبدیل شده و همین موضوع، مسیر تخریب آن را تسهیل کرد.

گردشگر مطرح فرانسوی در جریان سفر خود به ایران، از این ارگ به عنوان بازار اسلحه سازان و اسلحه فروشان یاد می کند. جهانگیر میرزا قاجار در کتاب تاریخ نو گفته که ژنرال ارسطوف روس، بعد از اشغال تبریز، قوای روسیه تزاری را در ارگ مستقر نمود.

پس از پایان جنگ های ایران و روس، سازه هایی در محوطه ارگ فعلی احداث شد. برج و بارو هایی نیز در پایان قاجار به آن اضافه شد و پادگان اصلی شهر شد .در محوطه پیرامونی ارگ، عمارت هایی چون: مدرسه نجات، عمارت کلاه فرنگی و سالن تئاتر شیر و خورشید نیز وجود داشت.

دوران معاصر

در عصر پهلوی، این ارگ در فهرست نخستین آثاری قرار گرفت که ثبت ملی شد. کاربری نظامی آن تمام شد و الحاق عصر قجری ارگ نیز تخریب گردید. پارک باغ ملت در محوطه جنوبی ارگ، از اواسط سال ۱۳۵۳ تا پیروزی انقلاب اسلامی، به مجموعه اضافه گردید. محمد رضا پهلوی، آخرین شاه ایران، پارکی به ارگ اضافه نمود.

در اوایل انقلاب، محوطه پیرامونی ارگ، محل تجمع مردم مسلمان تبریز بود و مصلی موقتی شهر به شمار  می آمد. سال شصت بود که برای ساخت مصلی تبریز، دیوار شمالی عهد ایلخانی ارگ به همراه پلکانی که در عصر حجر به مجموعه اضافه شده بود، با مواد منفجره تخریب و در سال هفتاد و شش، خاکبرداری عمیقی در دیواره شرقی صورت گرفت که ساره تهدید شد.

در دهه هشتاد و نود شمسی، سازمان میراث فرهنگی وقت، باقیمانده نشانه های مربوط به ساخت و ساز عصر قجری ارگ را پاک نمود و بخشی از این سازه عظیم تاریخی نیز به دلیل کم توجهی مسئولان وقت، تخریب شد. آنچه امروز باقی است، ایوان و ۲ دیواره کناری است که در عکس ها مشاهده می کنید.

کشف سفال های دوران عصر آهن در ارگ علیشاه تبریز در سال ۱۳۹۵، قلب تپنده تاریخ تبریز را در کانون توجه باستان شناسان ایران قرار داد. پروژه نورپردازی بنای تاریخی، توسط سازمان فضای سبز شهرداری و با همکاری سازمان میراث فرهنگی ، صنایع دستی و گردشگری آذربایجان شرقی انجام می شود که امیدواریم آسیبی به معماری بنا وارد نکند.

بر اساس کشفیات باستان شناسان در سال های اخیر در محوطه این بنا، سفال های شکسته و خرد شدۀ دوران تمدن اسلامی (ایلخانی تا قاجار) و ۲ قطعه سفال شکستۀ عصر آهن و ۲ قطعه سکۀ تاریخی که نیازمند مرمت و پاکسازی بودند،’ از آثار به دست آمده در ارگ علیشاه بوده است. کشف سیستم آبرسانی از ۲ کانال، یک حوضچه فشار شکن و چند تنبوشه سفالی نیز از دیگر یافته های باستان شناسی در دهه نود شمسی از محوطه ارگ تبریز است.

این باستان شناس همچنین به کشف بخشی از یک گور با تدفین ثانویه و دیوار چینه ای به لحاظ روابط لایه نگاری با قدمت بیش از ۲۰۰ سال اشاره کرده بودند.

معماری ارگ علیشاه تبریز

معرفی ارگ علیشاه بدون بررسی معماری آن، بی ارزش است. ارگ علیشاه تبریز، مسیر پر فراز و نشیبی را در روزگار خود سپری کرده  است. این سازه، آجری است و ارگ علیشاه پلان U شکل دارد. یعنی وقتی از بالا به این ارگ بسیار زیبای تاریخی نگاه می کنید پلان ارگ تبریز شبیه به حرف U انگلیسی است.

ارگ علیشاه در شهر تبریز به شیوه معماری آذری احداث گردیده و مصالح بسیار با دوامی در ساخت عمارت، به کار رفته که آهک و ساروج از ان جمله است. معماری ارگ علیشاه تبریز برای دانشجویان هنر و معماری، نکات نغز آموختنی دارد.

آنچه امروزه از بنای قدیمی ارگ علیشاه در تبریز برای مردمان روزگار ما به یادگار مانده است، دیواره های سه گانه بلند است. این بخش، کارکرد شیستان داشته و عنصر اصلی مسجد علیشاه به شمار می رود. احتمالا در زمان معماری اولیه بنا، حداکثر ۶۵ متر ارتفاع داشته است. محراب ارگ علیشاه، ۳۰ متر ارتفاع داشته و از نمونه های کم نظیر در معماری ایرانی به شمار می آید.

گفته شده که بنا ارگ تبریز ، بخش مسقفی داشته و سقف مسجد جامع علیشاه بود. ایوان طاق پوش و طاق استوانه های عظیم را می پوشانده است. هم چنین در میان آجر های انتهایی دیوار های شرقی و غربی ارگ امروزی، نشانی از یک شکاف دیده می شود که در این شکاف، اثری از قفل و بست نیست. ممکن است بیان گر این واقعیت باشد که در معماری اولیه بنا، ۲ بنای شمالی و جنوبی ساخته شده و معمار می کوشیده تا این دو سازه را به هم وصل کند.

در جریان تاریخ جنگ های ایران و روس، سوراخ هایی برای تیر اندازی و قرارگیری توپ بر بالای ارگ تبریز (علیشاه) تعبیه شده و شکل بنا را تغییر داد. البته بلای زلزله خیز بودن ایران و تبریز را هم نباید در تسریع و تسهیل تخریب بنا، نادیده پنداشت.

در ۳ دیواری که امروز از ارگ دیدنی تبریز بر جای مانده، اصلاحات بسیاری انجام  شده و چون این دیوارها در زمان احداث بنا، توسط طاق های متعدد به هم قفل شده است، این امر سبب شده تا دیوار ها ارگ شهر تبریز تا به امروز دوام آورند. به هر حال به قول شاعر شیرین سخن: بناهای آباد، گردد خراب، ز باران و از تابش آفتاب.

امروزه به منظور حفاظت از این بنای تاریخی تبریزی ها، تخته های چوبی به کار برده شده که برخی از ان ها از سازه ارگ بیرون زده اند و قدمتی ۷۰۰ ساله دارند. اما علت پوسیده نشدن چوب ها چیست؟ معمار بنا، چوب ها را درون روغن حیوانی جوشانده و یک سال نگهداری  کرد تا پوسیده نشود.

از چوب ها در ارگ تبریز به ۲ دلیل در احداث این عمارت تاریخی استفاده شد. یکی تزیین دیوار های مسجد تا شکلی برجسته به آن داده شود. دیگری، استفاده از چوب ها برای ساخت دیوار سازه تا دیوارها، ۱۰ تا ۱۵ سانتی متر، جلوتر احداث شوند. به کار بردن چوب و تخته در احداث بنا، سبب سبک تر شدن سازه به دلیل استفاده از مصالح سبک است و انعطاف پذیری بیش تری به بنا داده و آن را در برابر تنش های شدید، مقاوم می کند. دیوار های این سازه تا ۷ متر درون زمین رفته است.

راز ارگ علیشاه تبریز

گفته شده ، این بنا که ۳۰ متر عرض و ۲۶ متر ارتفاع دارد با مخلوط کردن زرده تخم مرغ، آهک و خاک ساخته شده و استحکام بی نظیرش به خاطر این مصالح است. هنوز ساخت این بنای مرتفع در زمانی که حداکثر ارتفاع ساختمان ها ۵ متر بود در هاله ای از ابهام باقی مانده و جالب این که این بنا با آجرهای کوچکی در ۲۱ سال ساخته شده است.

محراب ارگ علیشاه تبریز

از جمله بخش های دیدنی ارگ تبریز، محراب ارگ است که به حالت سرداب یا سردابه ای بوده که مسقف بوده و بعدا تخریب شد. در زمان احداث محراب ارگ، از طاق های گوناگونی شامل طاق های چهار گانه  در پایین و یک طاق در بالا استفاده شده و معمار قصد داشته با این کار، همت خود را به رخ بینندگان و میراث داران بکشاند.

ارگ علیشاه یا مسجد علیشاه؟

اختلاف نظر درباره فلسفه ساخت ارگ معروف تبریز، این بنای تاریخی ایلخانی، بسیار است. مشخص نیست هدف ساخت، احداث مسجد بوده یا آرامگاه. برخی اعتقاد دارند که ارگ علیشاه همان مسجد جامع علیشاه است. برخی کتب تاریخی بر این موضوع اشاره دارند که این سازه، یک آرامگاه به شمار می رود.

چرا که سازه ارگ تبریز برای علیشاه و پس از مرگ او احداث شد و یا ابوسعید ، پادشاه پس از خدا بنده (نهمین پادشاه ایلخانی)، در این مکان مدفون است. ۲ شاه قبلی ایلخانی، الجایتو که قبرش در گنبد معظم آجری سلطانیه و غازان که قبرش در برج غازانیه است، آرامگاه های مخصوص خود داشتند. خلاصه ارگ علیشاه با مسجد علیشاه تبریزی ها نسبتی ندارد.

در هر حال، ارگ علیشاه جاذبه گردشگری منحصر به فرد به جا مانده از صدها سال پیش، نیازمند توجه و دقت مردمان روزگار قرن بیست و یکم دارد.

ارگ علیشاه کجاست؟

اگر قصد عزیمت به ارگ علیشاه تبریز با خودرو شخصی دارید، هر  جای دیار اولین های ایران که تشریف دارید، عازم میدان ساعت و خیابان امام شوید. ارگ بلند این دیار، از دور، خودنمایی می کند. البته پارک خودرو در کوچه های اطراف توصیه می شود.

اگر قصد عزیمت به ارگ علیشاه با وسایل نقلیه عمومی دارید، اتوبوس های BRT شهر تبریز را در نظر داشته باشید. وسیله راحت برای عزیمت بوده و بایستی در ایستگاه بی آر تی شریعتی یا میدان ساعت، از اتوبوس پیاده شوید. از این دو ایستگاه، سازه ارگ، خودنمایی میکند. البته خطوط فرعی اتوبوسرانی نیز در خیابان آیت الله طالقانی، شما را از سمت راست ارگ، وارد محوطه خواهد کرد.

اگر قصد عزیمت به ارگ علیشاه با مترو تبریز دارید، از خط ۱ استفاده کرده و در نزدیک ترین ایستگاه که ایستگاه شهید محققی است، از قطار پیاده شده و با چند دقیقه پیاده روی به محوطه ارگ می رسید.

به هر حال به منظور عزیمت به این بنای تاریخی شکوهمند، آدرس ارگ تبریز را در نظر داشته باشید. بنای ارگ تبریز نورپردازی شبانه نیز گاها دارد. ارگ علیشاه تبریز آدرس سر راست دارد.

آدرس ارگ تبریز: تبریز، ضلع جنوبی خیابان امام خمینی، خیابان ارک.

ساعت و بلیط بازدید از ارگ تبریز

بلیط فروشی برای ورود به محوطه ارگ انجام نمی شود و درب ورود و خروجی نیز ندارد. لذا بازدید از آن در همه ایام سال رایگان است.

جاهای دیدنی نزدیک ارگ علیشاه تبریز

اگر چه تبریز، کلکسیون مقصدهای گردشگری و به خصوص طبیعت گردی است، اما در فاصله یک کیلومتری این اثر، جاهای دیدنی ارگ تبریز که نباید فراموش کنید به شرح زیر، توصیه اقامت ۲۴ به گردشگری گران است:

• میدان ساعت تبریز
• پیاده راه تربیت
• بازار بزرگ تبریز
• خانه و موزه استاد شهریار
• خانه تاریخی بهنام
• موزه شهرداری تبریز
• موزه آذربایجان
• موزه سنجش
• خانه تاریخی حیدرزاده
• مسجد آبی یا مسجد کبود
• موزه علی مسیو
• مقبره الشعرای تبریز
• خانه پروین اعتصامی
• موزه سفال (خانه تاریخی علوی)

هتل های نزدیک ارگ علیشاه تبریز

فهرست هتل های نزدیک جاذبه گردشگری ارگ علیشاه تبریز که امکان رزرو هتل های تبریز با بهترین قیمت و عالی ترین کیفیت در اختیار تبریزگردهای مشکل پسند در طول چهار فصل سال قرار دارد، به شرح زیر هستند. توجه داشته باشید که با توجه به موقعیت این ارگ تاریخی نسبت به اکثریت هتل های تبریز فاصله نزدیکی دارد.

• هتل فرید تبریز
• هتل آپارتمان استقبال تبریز
• هتل آزادی تبریز
• هتل شهریار تبریز
• هتل آیدا تبریز
• هتل کاسپین تبریز
• هتل آپارتمان ارس تبریز
• هتل اهراب تبریز
• هتل آپارتمان صائب تبریز
• هتل سارای تبریز
• هتل سهند تبریز
• هتل آپارتمان زیبا
• هتل سینا تبریز