مسجد دارالاحسان سنندج بنایی حیرت انگیز از دوران قاجار
سلوا طاحونی
۳۰ مرداد ۱۴۰۱
18۱2,363
سنندج از شهرهای غربی کشور است که به عنوان یکی از کلان شهرهای کشور و دومین شهر بزرگ کردنشین شناخته می شود. این شهر با مجموعه ای متنوع از جاهای دیدنی سنندج، یکی از محبوب ترین مقاصد گردشگران در کردستان به شمار می آید. به همین علت در این مقاله بر آن شدیم تا با یکی از اصلی ترین جاذبه های تاریخی این شهر بیشتر آشنا شویم. مسجد جامع یا همان مسجد دارالاحسان سنندج یکی از باشکوه ترین نمونه های معماری ایرانی – اسلامی دوره قاجار است که در بافت سنتی سنندج قرار دارد.
این مسجد در بافت تاریخی شهر و در نزدیکی آثار ارزشمند دیگری همچون بازار تاریخی سنندج و دژ سنندج قرار دارد. مشخص است که قبل از ساخت مسجد در آن دوران، مطالعات مکانیابی خوبی صورت گرفته است، چرا که این مسجد در مکان بلندتری نسبت باقی بافت شهر قرار گرفته است و گلدسته های آن تقریبا از تمام نقاط شهر پیداست.
فهرست این مطلب
درباره مسجد دارالاحسان سنندج
از مهم ترین و منحصر به فردترین تزیینات بنا می توان به کاشی کاری های گسترده و هفت رنگ اشاره کرد که در نماهای داخلی و خارجی بنا به ویژه در ایوان های جنوبی و شرقی دیوارهای حیاط مدرسه و نمای حجره ها به صورت گسترده به کار رفته و دیده می شود. مسجد جامع (دارالاحسان) سنندج جزء جاذبه های گردشگری شاخص کشور محسوب می شود که در تاریخ دوم اسفند ماه ۱۳۲۷، با شماره ۳۷۵ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
جالب است بدانید که مجموعه تنها از یک مسجد تشکیل نشده است. مسجد و مدرسه دارالاحسان شهرستان سنندج که با عنوان مسجد جامع سنندج نیز از آن نام می برند در سال ۱۱۹۸ هجری شمسی توسط امان الله خان اردلان فرزند خسرو خان والی کردستان ساخته شد. این مسجد زیبا و تاریخی در مرکز شهرستان سنندج واقع شده است. مسجد دارالاحسان دارای بیست و چهار ستون با سرستون‌های مزین به مقرنس کاری است.
بدنه این ستون های سنگی به طرز چشم نوازی با تزئینات طنابی شکل حجاری شده و در روی آنها طرح گل و بوته نقش بسته است که هر بیننده ای را خیره می کند. در بخش فوقانی از آیات سوره های مختلف، ولی متناسب و مرتبط استفاده شده است. این بنا دارای یک حیاط، شبستان ستون دار و دو ایوان است که یکی رو به شرق است و دیگری رو به سمت قبله ساخته شده است. حجره ها، کلاس ها، مدخل ورودی، راهروهای جانبی و دو مناره این بنا بر روی ایوان رو به شرق یعنی ضلع غربی حیاط مدرسه ساخته شده است.
وجه تسمیه
در ابتدا سنندج با نام سینه دژ و پس از آن با نام سنه دژ، نامیده می شد که با گذشت زمان، این نام تغییر کرد و به شکل امروزی آن رسید. این شهر دارای بافت سنتی بسیار ارزشمندی است که میراثی گران بها از عمارات، حمام، مساجد و بازار را به یادگار دارد. جالب است که برخلاف خود شهر وجه تسمیه مسجد جامع مشخص نیست.
اما علاوه بر لقب هزار تپه که به این شهر داده شده است، حضور مساجد بسیار آن را به شهر مساجد نیز شهره کرده است. از معروف ترین و شناخته شده ترین آثار تاریخی و جاهای دیدنی سنندج، مسجد جامع آن است که در بین مردم به مسجد دارالاحسان سنندج نیز شناخته می شود. چه در دوران ساخت و چه در عصر حاضر، مسجد جامع به عنوان «قلب مذهبی سنندج» شهرت داشته است.
تاریخچه مسجد دارالاحسان سنندج
این مسجد که بر روی صفه ای سنگی و در بافت تاریخی شهر ساخته شده است، امروزه در چهارراه شهدا شهر قرار دارد. وجه تسمیه مسجد دارالاحسان سنندج همانطور که گفتیم در منابع ذکر نشده است. طبق قصاید کتیبه های ایوان شرقی و جنوبی که در ادامه بیشتر خواهیم خواند بنای این مسجد در ۱۲۲۷، در زمان فتحعلی شاه قاجار، به دستور امان الله خان اردلان، والی کردستان و با هزینه مناطق وقفی او آغاز شده و در ۱۲۲۸ پایان پذیرفته است.
در این مسجد، نماز جمعه طبق مذهب شافعی برپا می شده است. همچنین در زمان حکومت امان الله خان در سال های (۱۲۱۴ـ۱۲۴۰)، عالمان بسیاری در مدرسه مسجد دارالاحسان سنندج به تعلیم و تربیت مشغول بودند و این بنا از مهم ترین مراکز تربیتی بود.
با توجه به برخی متون تاریخی، هنگامی که حکومت مرکزی ایران به دلیل ضعف و ناتوانی، احاطه کاملی بر اوضاع کردستان نداشت، خانه پاشا، از حاکمان تحت سلطه دولت عثمانی، از کرکوک به کردستان آمد. وی حاکم وقت آن زمان، علی قلی خان را مجبور به نقل مکان به اصفهان کرد.
خانه پاشا هنگام حضور در کردستان، عماراتی از جمله مسجد، مدرسه، دو منار بلند و سازه های دیگری را در سنندج احداث کرد. پس از اتمام حکومت وی، این بناها به دست والیان پادشاهان صفوی در کردستان ویران شد و از بین رفت. امان‌الله خان نیز دو منار رفیع بازمانده از مسجد دوران صفویه را تخریب کرد و بنای آن به طور کامل از بین رفت. در ادامه مسجد جامع سنندج در محل همان مسجد زمان صفویه احداث شد. البته این موضوع قطعی نیست.
مرمت و بازسازی مسجد
با گذشت زمان بعضی از قسمت ها و اجزای بنا از جمله گلدسته های آن تخریب شده بود که به همت حاکمان وقت و مردم مرمت شده اند. همچنین گلدسته های فعلی این مسجد به همت و دستور مظفرخان سردار انتصار (حکمران کردستان) و حمایت مردم مرمت شده اند. گفته می شود کاشی های اصلی بنا نیز که عمده ترین عنصر تزئینی آن را تشکیل می داده، با گذشت زمان و به واسطه کم توجهی متولیان آن فرو ریخته و در بازار شهر سنندج به فروش رسیده است. پس در واقع قسمت های مهمی از عناصر تزئینی دچار تغییر شده اند و مرمت یافته اند. جالب است بدانید که این مکان مقبره عده ای از افراد مشهور و خیر شامل حاج فخرالدین یمین مردوخی برادر ناصر یمین مردوخی کردستانی و خواهرزاده میرزاده عشقی نیز می باشد.
با استناد به قصاید مرحوم میرزا صادق ناطق اصفهانی که در ایوان جنوبی بنا، بر سنگ آزاره حجاری گردیده و همچنین قصاید مرحوم میرزا فتح اللّه خرم کردستانی که در کتیبه سنگ مرمر ایوان شرقی بنا آمده، تاریخ ساخت مسجد، سال ۱۲۲۷ بوده و به همین استناد این بنا مجموعه ای است مشتمل بر مسجد و مدرسه ای که در دوران رونق خود دارالعلمی معتبر در ایران بوده است.
هزینه های ساخت مسجد دارالاحسان سنندج
تمامی هزینه های مربوط به تعمیرات و نگهداری مدرسه، هزینه تحصیلی طلبه ها و دستمزد مدرسین مسجد جامع سنندج به دستور امان الله خان اردلان، با استفاده از درآمد باغ های روستای خلیچیان واقع در شمال سنندج، تامین و پرداخت می شده است.
معماری مسجد دارالاحسان سنندج
مسجد دارالاحسان سنندج به دست معماران و کاشی کاران زبده و هنرمندان اصفهانی ساخته شده است. این بنا چندین بار تعمیر شده و اخیرا به شماره ۳۷۵ به ثبت تاریخی رسیده است. جالب است بدانید که امان اللّه خان شاعری را از اصفهان دعوت کرد تا در وصف بنای مسجد دارالاحسان سنندج شعر بسراید. به تقلید از سنّت معماری اسلامی ایران، دور تا دور میانسرا (صحن حیاط) مسجد را حجرات دوازده گانه مدرسه محاط نموده و بدین ترتیب بنا کاربری آموزشی نیز پذیرفته است.
معابر و خیابان هایی که در چهار دور مسجد ایجاد شده اند، دسترسی به مسجد را از همه طرف سهل و آسان می سازند. ترکیب صحیح فضاها و رعایت تناسب بین حجم ها را نیز یکی دیگر از ابعاد شایان توجه در ساخت بنا می توان محسوب نمود.
ورودی های مسجد
شکل مسجد به طور تقریبی مستطیل بزرگی است و ورودی آن در ضلع جنوبی قرار دارد. این ورودی، ایوان کوچکی است که در هر یک از طرفین آن یک سکوی سنگی قرار دارد. در جانب راست آن، کتیبه ای با مضمون ممنوعیت قمار به فرمان مظفرالدین شاه تعبیه گردیده است. در بخش فوقانی ایوان نیز کتیبه ای در توصیف مسجد و امان الله خان قرار دارد.
پس از این ایوان، هشتی با گنبد کوچکی بر فراز آن واقع شده که در ساقه آن، کتیبه ای کاشی کاری قرار دارد. متن کتیبه حاکی از این است که در حدود سال ۱۳۵۵ حسن میناچی، استاد کاشی کاری، آن را مرمت نموده است. همچنین پنج حجره در ضلع شمالی، چهار حجره در ضلع شرقی و سه حجره در ضلع جنوبی صحن قرار گرفته است. در نمای دو حجرۀ شمالی، سه حجرۀ شرقی و دو حجرۀ جنوبی ایوان های کوچکی با سطوح کاشی کاری شده دیده می شود.
در امتداد هشتی، ایوان کوچک دیگری مشرف به صحن مسجد وجود دارد. صحن مستطیل شکل مسجد آجر فرش است و حوض مستطیلی بزرگی، که از هشت تخته سنگ ساخته شده است، در میان آن قرار دارد. این حوض بر روی صفۀ سنگی با ابعاد تقریبی ۱۲ در ۶ متر قرار دارد و محل مناسبی برای اقامۀ نماز صبح و مغرب و عشاء در تابستان است. آب حوض مسجد از قنات سرنوی، در پنج کیلومتری سنندج، تامین می شود.
حجره ای که در میان تقاطع اضلاع شمالی و شرقی قرار دارد، وسیع تر است و احتمالاً به عنوان تالار اجتماعات طلاب استفاده می شده است. این مدرسه امروزه در کنار مسجد به صورت واحدی متروک باقی مانده است. مدخل اصلی شبستان در ضلعِ شرقی صحن، ایوان بزرگی است که ارتفاع آن چهارده متر است. استحکام بیشتر این ایوان به این علت است که یک منار قطور در هر طرف آن قرار گرفته است. علاوه بر کاشی کاری های سطح ایوان و آجرهای لعاب دار برای تزیین طاق آن، طاق نماهای دو طرف ایوان، زیبایی را مضاعف می کند.
کاشی های خوش رنگ و لعاب مسجد
کاشی هایی با لعاب چند رنگ که به هنگام ساخت بنا در تمامی آن به کار رفته است. بخشی از این کاشی ها که مستقیماً در معرض جریانات جوی قرار داشته، کم کم فرو ریخته اند و کاشی هایی که کمتر در معرض عوامل طبیعی قرار داشته اند، تاکنون سالم مانده است. طرح های تزئینی از گل و گیاه تشکیل شده که به صورت های اسلیمی در درون و اطراف ترنج و نیم ترنج هایی که به عنوان طرح مرکزی محسوب می شوند ظاهر گردیده اند.
در زمان های مرمت بنا کاشی های پررنگ و لعاب جای خود را به کاشی های ساده تر دادند و امروزه کاشی به شکل ستاره های هشت پر با گل های هندسی در نما جای گرفته اند. یکی از ذکاوت های معماری در بنا استفاده از کاشی های معرق در تزیین گلدسته های دوگانه بنا که پیوسته در معرض خطرات ناشی از عوارض طبیعی قرار دارند، است تا در مواقع لزوم به راحتی بتوان نسبت به تعویض اجزای آن اقدام نمود.
خطوط ثلث و نستعلیق را نیز که با رنگ سفید به روی کاشی ها نوشته شده می توان از جمله عناصر تزئینی مهم بنا محسوب نمود. این مسجد همچنین دارای بیست و چهار ستون سنگی است که به طور استادانه پایه، بدنه و سرستون های آن حجاری شده و از این حیث با مسجد وکیل شیراز قابل مقایسه است. بر روی تمام پایه ها یک طرح به صورت گل های برجسته حجاری شده است. در دوره قاجار و در غرب کشور، هیچ مسجدی احداث نگردیده که در آن از بیست و چهار ستون سنگی یکسره و حجاری شده استفاده شده باشد.
کتیبه ای کاشی کاری در نمای رو به روی ایوان قراردارد که مشتمل است بر قصیدۀ خرم کردستانی با ذکر ماده تاریخ آغاز بنا در مصرع های اول و ماده تاریخ انجام بنا در مصرع های دوم. درِ ورود به شبستان، به نسبت ارتفاع ایوان، کوچک به نظر می رسد. این شبستان ۲۴ ستون دارد که پنج فرش انداز عمود بر دیوار قبله و هفت فرش انداز موازی با دیوار قبله را تشکیل می دهند.
بدین ترتیب، ۳۵ محوطۀ مربع شکل پدید می آید که با ۳۵ گنبد کوچک پوشیده شده اند. ستون های سنگی، بدنۀ مارپیچ و پایۀ هشت ضلعی دارند. محراب در ضلع جنوبی قرار گرفته و از بالای آن کتیبه ای کاشی کاری، حاوی یک جزء قرآن، به شکل نواری تمام دیوارهای جانبی شبستان را دربرگرفته است. از عنصر تزئینی گچبری تنها در آرایش اطراف کتیبه های سنگی نصب شده در ایوان شرقی و نیز محراب بنا استفاده شده است.
به نظر می رسد که محراب بنا در اصل دارای تزئینات زیبای گچبری بوده، اما به دلیلی که در مبحث ساخت و سازه بیان گردید، امروزه فقط با قندیل های گچی که در نهایت سادگی ساخته شده اند، زینت یافته است. نور شبستان با هفت پنجره در دیوار غربی تأمین می‌شود. در مغرب محراب، پلکانی هست که به خارجِ بنا راه دارد و در مشرق محراب، معبری هست که به ایوانی در جنوب شبستان می رسد. این ایوان با ارتفاعی در حدود یک و نیم متر از سطح معبر عمومی احداث شده و تمام نما و سطح آن کاشی کاری شده است.
ویژگی های دیگر ایوان ها
به همین علت این ایوان مجلل یکی از عناصر زیبای این مسجد است. از ویژگی های دیگر ایوان، وجود یک ردیف طاق نما در طرفین آن است. در ازارۀ ایوان، کتیبه مرمرینی نصب شده که دربردارندۀ قصیدۀ ناطق اصفهانی و ماده تاریخ ساخت بناست. امان‌الله خان ایوان هایی به مشرق و جنوب مسجد اضافه نمود تا زیبایی طراحی بیشتر شود.
یکی دیگر از عناصر تزئینی مسجد دارالاحسان سنندج، تزئینات آجری آن است که از آجرهای قالبی بی لعاب و لعابدار تشکیل شده است. آجرهای لعابدار از سه رنگ فیروزه ای، آبی تیره و مشکی تشکیل شده است. تزئینات آجری این بنا در سنندج منحصر به فرد است و در هیچ نمای دیگر به وسعت مسجد دارالاحسان سنندج از تزئینات آجری (آن هم آجرهای لعابدار) استفاده نشده است.
احتمال داده می شود که ایوانی به منظور اتصال مدرسه این مسجد با مدرسه ای دیگر ساخته شده باشد. در جنوب شرقی مسجد، فضاهای تدارکاتی و سرویس های بهداشتی واقع شده اند. در ایوان شرقی این مسجد کتیبه ای از جنس سنگ مرمر موجود است. روی این کتیبه سنگی قصاید میرزا فتح الله خرم کردستانی به همراه سال ساخت (۱۲۲۷ هجری) حک شده است. همچنین در ساختمان مسجد اشعاری از شاعران دیگر همچون میرزا صادق اصفهانی، مجدالممالک و جوهری به چشم می خورد که به تمجید از والی وقت و شکوه و عظمت بنای مسجد پرداخته اند.
ایوان جنوبی که به نام ایوان رو به قبله نیز شناخته می شود، بسیار باشکوه است. روی بدنه داخل و خارج ایوان جنوبی همانند ایوان شرقی، آیاتی از قرآن دیده می شود. در این قسمت از مسجد، کتیبه ای منقوش به سوره مبارکه انسان به خط ثلث به چشم می خورد که به رنگ سفید بر زمینه کاشی کاری شده آبی هفت رنگ و به صورت نواری حک شده است. استفاده از تزیینات زیبا با آیات قرآن در دیوارها، پایه ها، سرستون ها و فضاهای داخلی مسجد از دیگر ویژگی های منحصر به فرد مسجد جامع سنندج به شمار می رود.
تزیینات سنگی ستون ها از شاخص ترین قسمت های تزیینی به کار رفته در بنای مسجد است. چراکه حجاری سنگ ها و مقرنس های سنگی سرستون ها زیبایی وصف ناشدنی را به مسجد بخشیده و با تزیینات گچبری قوسی، جلوه ای ناب از هنر ایرانی را به نمایش گذاشته است. تزیینات گچبری در مسجد دارالاحسان تنها در حاشیه کتیبه های سنگی ایوان شرقی و محراب دیده می شود.
در وصف معماری مسجد جامع سنندج، نوشته های متعددی در کتب تاریخی ثبت شده که در بین آن ها مولف کتاب حدیقه ناصریه، از متون تاریخی محلی دوران قاجاریه، شنیدنی است. وی در مورد مسجد چنین نوشته است:
امان الله خان مسجدی را در نهایت شکوه و استحکام بنا کرد. اسم این مسجد دارالاحسان سنندج و بسیار عالی و ممتاز و در و دیوار آن کاشی کاری است. شبستانی دارد که بیست و چهار عدد ستون سنگی در آن نصب شده، در کتیبه چهار دیوار این شبستان و کتیبه های اطراف ستون ها سه ثلث قرآن مجید را با کاشی به خطی که شبیه به خط کوفی است، نوشته اند که نهایت امتیاز را دارد و دو ایوان بزرگ که یکی رو به قبله دیگری رو به طرف مشرق در این مسجد بنا شده که خیلی بر رونق مسجد افزوده است. در نمای بیرونی مسجد ایوان های شرقی و جنوبی مسجد آیات بسیاری به کار برده شده که نشان از توجه سفارش دهنده، خطاط و کاشی کار است.
اهمیت بنای مسجد دارالاحسان سنندج
همانطور که قبلا هم گفتیم، اهمیت این بنا در تلاش هنرمندانه ای است که در ترکیب تزیینات کاشی کاری با آجرکاری و دیگر تزیینات و اغلب با استفاده از قرینه سازی، انجام گردیده است. مهم ترین عنصر تزیینی این بنا، کاشی کاری است،
کاشی هایی با لعاب چند رنگ و نیز کاشی های معرق برای تزیین مناره، کاشی هایی که در دوره های بعد، به هنگام مرمت، به کار رفته، از نوع معقلی اند. تزیینات آجرکاری نیز با آجرهای قالبی بدون لعاب، آجرهای لعاب دار، ترکیب آجرهای لعاب دار و بی لعاب و ترکیب آجرهای لعاب دار با تزیینات کاشی است و نقوشِ گوناگونی همچون چلیپایی، طرح لوزی، کنگره ای و خطوط معقلی دارد. در ساخت کتیبه های سنگی ورودی ایوان شرقی، ستون های شبستان و ازاره های جنوبی، از حجاری استفاده شده است. تزیینات گچ بری اطراف کتیبه های سنگی و محراب، همچنین گره کاری، که زینت بخش تمام پنجره های حجره هاست، نیز در این مسجد درخور توجه است.
در چهار طرف مسجد راه های عبور و نیز خیابان هایی ساخته شده است که به وسیله آن ها می توان بدون هیچ مشکلی و به آسانی به مسجد دسترسی یافت. همان گونه که پیش تر نیز بیان شد، این مسجد به دلیل بهره مندی از تزیینات کاشی کاری وسیع، بسیار زیبا و تماشایی در بین گردشگران و کارشناسان از اهمیت ویژه ای برخوردار است. در واقع به نظر می رسد سازنده و طراح بنا نه تنها کاشی کاری این مسجد را به عنوان تزیین به کار برده است، بلکه از این هنر ارزشمند همانند عایقی کاملا امن و قابل اعتماد بهره گرفته است.
آجرهای لعابدار مسجد از سه رنگ مشکی، آبی تیره و فیروزه ای تشکیل شده است و می توان این تزیینات را در سنندج منحصر به فرد و کم نظیر دانست. چراکه در نمای هیچ بنا و سازه دیگری به اندازه مسجد دارالاحسان سنندج این وسعت از تزیینات آجری با آجرهای لعابدار مشاهده نمی شود.
پنجره ها نیز با چوب های تزیینی و به صورت فخر و مدین در حجره ها اجرا شده است که توجه هر گردشگر و بازدید کننده را به خود جلب می کند. تنوع و گوناگونی عناصر و اجزای هنری مسجد تحسین برانگیز است. همچنین نمی توان از قرینه سازی تزیینات بنا مخصوصا تزیینات کاشی کاری و آجرکاری، به همین سادگی گذشت. در هیچ بخش از مسجد دارالاحسان سنندج، نمی توان تزیینی را بدون قرینه سازی مشاهده کرد. بیش از ۱۵۰ بیت قصیده که شرح حال کاملی از این بنای ارزشمند را در زمان ساخت و پس از آن بیان می کند، در قالب کتیبه های زیبا در این مسجد حک شده، امری که در دوره ساخت مسجد جامع و پس از آن تکرار نشده است.
از دیگر ویژگی های این مسجد، ثبت دو سوم آیات قرآن و نیز ۱۵۰ بیت قصیده در کتیبه های آن است که با خط نسخ و نستعلیق به قلم شیخ حسن، فرزند عبدالمؤمن ثانی، کتابت شده است.
مسجد جامع سنندج کجاست؟
مسجد جامع سنندج در ضلع شمالی خیابان امام این شهر قرار دارد. سازه مسجد و مدرسه در ضلع شمالی خیابان امام خمینی، بافت قدیم سنندج قرار دارد و معابر و خیابان هایی که در اطراف مسجد ایجاد شده اند، دسترسی به مسجد را از همه طرف راحت کرده اند. با استفاده از وسایل نقلیه عمومی یا خودروی شخصی می‌توانید به این مکان دسترسی داشته باشید پایانه اتوبوس رانی ناصر خسرو در فاصله کمتر از یک کیلومتری مسجد قرار دارد. در فواصل حدودا یک کیلومتری مسجد جامع نیز پارکینگ های عمومی واقع شده است که در صورت استفاده از خودروی شخصی می توانید در آنها پارک کنید.
بازدید از مسجد جامع سنندج
مسجد جامع سنندج همچنان به عنوان محل برگزاری نماز‌‌های روزانه و نماز جمعه استفاده می شود. علاوه بر ساعات برگزاری نماز، درهای این مسجد همیشه به روی عموم باز است. بازدید از این مکان ارزشمند هزینه ای در بر ندارد و رایگان است.
جاهای دیدنی نزدیک
برای تکمیل گردشتان می توانید به جاهای دیدنی نزدیک به مسجد دارالاحسان سنندج در این محوطه تاریخی نیز سر بزنید. از جمله این مناطق می توان به پارک فرح، عمارت مشیر دیوان، عمارت خسرو آباد، پل معلق آبیدر، حمام شیشه سنندج، مسجد جامع قبا، عمارت آصف وزیری، موزه سنندج و خانه حبیبی و پل مردوخ اشاره کرد.
هتل های نزدیک
در گشت و گذار در هر کردنشین سنندج و بازدید از مسجد جامع آن مشکلی از لحاظ دسترسی و اقامت نخواهید داشت. با رزرو هتل های سنندج و اقامتگاه های رفاهی خاطره ای خوب برای خود و عزیزانتان بسازید. همچنین هتل های بسیاری در این محدوده وجود دارند که به محبوب ترین ها می پردازیم. از جمله هتل های نزدیک به مسجد دارالاحسان سنندج می توان به هتل شادی و هتل جهانگردی اشاره کرد.
سنندج قلب آذربایجان 💞یاشاسین سینان داش 💞یاشاسین آذربایجان