کلیسای سنت استپانوس؛ یک روز تاریخی در جلفا

در این مقاله قصد داریم به برسی یکی از جاهای دیدنی تبریز یعنی کلیساهای ارامنه ایران بپردازیم. کلیسای سنت استپانوس که به عنوان یکی از هزاران جاذبه های گردشگری ایران در میراث فرهنگی یونسکو ثبت شده و در میان کوه‌های منطقه مرزی جلفا و جمهوری آذربایجان قرار گرفته است. این کلیسا در طبیعت و چشم‌اندازی بی‌نظیر واقع شده و هر ساله بازدیدکنندگان زیادی را به سوی خود جذب می‌کند. این کلیسای یکی از مهمترین کلیساهای ایران محسوب می‌شود که به نام یکی از مبلغان مسیحیت، نام‌گذاری شده است. این کلیسا بعد از قره کلیسا دومین کلیسای مهم ارمنیان کشور است.

نام دیگر کلیسای سنت استپانوس، کلیسا خرابه جلفا است.این کلیسا در سال۱۳۴۱ در فهرست آثار ملی ایران و در سال ۱۳۸۶ در میراث جهانی یونسکو ثبت شد. این کلیسا نام خود را از یکی از حواریون حضرت مسیح گرفته است. ارامنه یک روز خاص از سال را برای دعا و زیارت به این کلیسا می‌روند که این روز در واقع روز مرگ تاتائوس از حواریون و مصادف با چهاردهم مرداد ماه است. اگر قصد سفر به آذربایجان شرقی و سفر به شهر تبریز را دارید، پیشنهاد می‌کنیم حتما سری به کلیسای سنت استپانوس بزنید و از معماری تاریخی آن و زیبایی های آن لذت ببرید.

تاریخچه کلیسای سنت استپانوس

هیچکس به طور دقیق نمی داند که قدمت کلیسای سنت استپانوس به چند قرن قبل برمی گردد. قدیمی‌ترین منبع پیداشده که نامی از این کلیسا برده است، به سال ۶۴۹ میلادی برمی گردد. اما عده‌ای هستند که می‌گویند این کلیسا به زمان اوایل مسیحیت برمی‌گردد.

این میان گروهی هم هستند که معتقدند در سال ۹۷۶ میلادی (۲۶۶ هجری قمری)، زمانی که آشوت باگرادونی پادشاه ارمنستان بود، کاتالیکوس خاچیک، رهبر مذهبی ارامنه، اسقف اعظم را به عنوان سرپرست وانگ استپانوس برگزید. او نیز کلیسایی را در این منطقه ساخت که هزینه آن را پادشاه تقبل کرد. کلیسای دیگری درست به همین شکل و معماری در آن سوی رود ارس وجود دارد. این بنا نشان می‌دهد که به احتمال زیاد، هر دو کلیسا در یک برهه زمانی و به دست یک قدرت واحد که بر هر دو سمت رودخانه حکومت می‌کردند، ساخته شده است.

در بعضی از منابع تاریخی مثل سفرنامه تارونیه (جهانگرد مشهور فرانسوی که در دوره صفوی سفری به ایران داشت) گفته شده که این بنا متعلق به دوره صفویه است. اما از سبک معماری و تزئینات آن پیداست که این کلیسا را بین قرن‌های ۱۰ تا ۱۲ میلادی (۴ تا ۶ قمری) ساخته‌اند. به هر صورت این بنا هم اکنون یکی از بنا های تاریخی شهرستان جلفا محسوب می شود.

سبک معماری کلیسا

سبک معماری این کلیسا تلفیقی از شیوه‌های معماری دوره‌های اورارتو، اشکانی و رومی را می‌توان مشاهده کرد. این سبک از معماری را بعد از ساخت بنا هایی چون سنت اچمیادزین، طاطائوس، آختامار و سنت استپانوس با نام معماری ارمنی می‌شناسند.

کلیسای سنت استپانوس که با نام دیگرش یعنی کلیسای خرابه جلفا هم شناخته می‌شود، بارها در دوره‌های مختلف مرمت و بازسازی شده است. در سا‌ل‌های ۱۰۵۳ تا ۱۰۶۶ هجری قمری، هاکوپ جوقاتیسی، خلیفه اعظم وانگ استپانوس، این بنا را بازسازی کرد.و در زمان حکومت صفویان این کلیسا دوباره بازسازی شد.

همچنین در دوره قاجار هم به مرمت این کلیسا پرداخته شد. در سال ۱۲۴۵ هجری قمری، به دستور عباس میرزا که در آن زمان ولیعهد قاجار بود، در دره شام روستایی خریداری و وقف این کلیسا شد. کتیبه‌ای هم به خط نستعلیق در این کلیسا نصب شد که گواهی بر این موضوع است.

در دوره‌های معاصر هم این کلیسا بارها مرمت و بازسازی شده است. در سال ۱۳۸۴ در حین مرمت کلیسا سنت استپانوس ، بقایای استخوانی را در میان دو طاق کلیسا کشف کردند.

بر اساس روایت‌های تاریخی، این استخوان‌ها متعلق به حواریون و قدیسان مسیح است. همچنین به جز این بقایا، چند تکه تخته مربوط به تابوت‌های این استخوان‌ها، چند تکه پارچه زرد و آجری، تکه‌ای موم، گِل اخرا و دانه‌های کُندر هم در این محوطه پیدا کرده اند.

اما اسقف اعظم و خلیفه ارامنه تهران و شمال ایران بر این باورند که این بقایا، مربوط به جسد حضرت یحیی است. بعضی از منابع تاریخی مانند سفرنامه تاورنیه و عکس‌هایی که علیخان ولی (حکمران شمالی آذربایجان در زمان ناصرالدین شاه قاجار) گرفته و در آرشیو تاریخی کاخ گلستان نگه‌داری می‌شود، به استخوان‌های حواریون و قدیسان از جمله سنت استپانوس و دانیال نبی اشاره کرده‌اند.

چرا به آن کلیسای سنت استپانوس می گویند؟

نام کلیسای سنت استپانوس از کلمه یونانی Stephanos گرفته شده که در آیین مسیحیت به معنی تاج و نمادی از حد کمال شناخته می‌شود. همچنین استفان سنت استپانوس یکی از حواریون عیسی مسیح (ع) و یکی از هفت نفر نیک تاماتی بود که مراسم تحلیف او به‌وسیله حواریون حضرت مسیح انجام و از مبلغان مسیحیت شد.

او را فرستاده مستقیم سنت پیتر (پطرس) و سنت متیو (متی) از حواریون مسیح دانسته‌اند. استفان ۲۶ دسامبر سال ۳۶ میلادی توسط یهودیان اورشلیم با اتهام سخنرانی علیه شریعت یهود سنگسار شد و جزو اولین شهدای آیین مسیحیت به شمار می‌رود. به همین دلیل در گوشه و کنار جهان کلیساهایی به یاد وی با نام سنت استپانوس نام‌گذاری شده است.

بخش های مختلف کلیسای سنت استپانوس

کلیسای سنت استپانوس بخش‌های مختلفی از جمله موارد زیر را دارد:

نمازخانه، برج ناقوس، نمازخانه بوعوس پطرس یا اجاق دانیال، گنبد ۱۶ ضلعی، صحن کلیسا یا حیاط کلیسا، پیشخوان ورودی اصلی مجموعه، هشتی ورودی، حیاط دیرها، کلیسای قدیمی، مدرسه مذهبی کلیسای سنت استپانوس، محل اسکان راهب‌ها و مسافران یا انبار و محل ذخیره آذوقه و طویله‌ها.

که در ادامه مطلب به بررسی بخش های مهم آن می پردازیم.

گنبد ۱۶ ضلعی

گنبد ۱۶ ضلعی با طرح‌های هندسی و اسلیمی تزئین‌شده و شما را در بدو ورود حیرت‌زده می‌کند. در میان این اضلاع ساخته‌شده با ترکیب سه نیم‌ستون، به صورت یکی در میان رو به داخل گنبد و صحن کلیسا باز می‌شود.

صحن اصلی کلیسا

صحن اصلی کلیسای سنت استپانوس به شکل صلیب و در ابعاد ۲۱ و ۱۶ متری در سه بخش ساخته شده است:

ایوان ساخته‌شده بر روی دو ستون و دو نیم‌ستون، نمازخانه واقع در پشت ایوان و زیر گنبد اصلی و محراب واقع در شرق نمازخانه در موقعیت ۹۶ سانتی‌متری بالاتر از کف بنا وجود دارد.

از ویژگی‌های ظاهری صحن کلیسای سنت استپانوس می‌شود از موارد زیر یاد کرد:

سه نمازگاه سنگی انفرادی مزین به حجاری دوران قاجار در صحن، مرمری بودن سنگ پایین محراب با خودنمایی هفت طاق‌نمای جناغی دو طبقه در بالای آن و وجود نقاشی و مقرنس‌کاری و طرح‌های زیبای اسلیمی گل و بوته که در همه‌جای صحن وجود دارد.

برج ناقوس

یکی از چشمگیرترین بخش‌های این کلیسا، برج ناقوس است. این برج بر روی ایوانی در طبقه متصل به دیوار جنوبی ساخته شده و گنبدی هرمی شکل و هشت ضلعی دارد که روی هشت ستون استوانه‌ای از سنگ سرخ با سرستون‌های زیبا بنا شده است.

تصویر فرشتگانی با چهار بال و تصویر سر گاو کنده‌کاری شده، بر روی طاق برج ناقوس را می‌توان مشاهده کرد. همچنین صلیبی در قابی مستطیل شکل با گل‌های شبیه به خورشید بر روی طاق این برج ترسیم شده است. چند طاووس و کبوتر نیز در بین این نقش‌ها جای داده شده‌اند.

اجاق دانیال

اجاق دانیال با ۶ متر عرض و نزدیک به ۲۰ متر طول، تالاری متصل به دیوار شمالی کلیسا و بخشی از فضای داخلی است. نام دانیال را که از قدیسین معروف قرن پنجم میلادی است، بر این تالار گذاشته‌اند. این اجاق به‌وسیله دیوار از تالار جدا می‌شود. اجاق دانیال شامل تالار اجتماعات و محل غسل تعمید در انتهای شرقی، با سکوهایی بلند و میز سنگی غسل تعمید است.

مدرسه مذهبی کلیسای سنت استپانوس

مدرسه مذهبی یا قدمتی ۹۰۰ ساله در کنار کلیسا و بخش غربی آن وجود دارد که چهار طرف آن ساختمان‌هایی برای استراحت زائران ساخته شده است.

این مدرسه مذهبی امروزه به یک موزه بدل شده و در آن آثاری همچون سفالینه‌های مکشوفه دره شام، چوپان، دیر استپانوس، سنگ قبور منقش، انجیل‌های خطی و چاپی با ارزش، ۱۵ سند متعلق به دیر استپانوس و… به نمایش درآمده است.

نمازخانه اصلی کلیسای سنت استپانوس

ابعاد نمازخانه کلیسای سنت استپانوس ۱۶ در ۲۱ متر است و در دوره قاجار درب چوبی منبت‌کاری شده برای ورودی آن ساخته شد. بر روی سر در این نمازخانه تزیینات متنوعی مثل حجاری پایه‌ها، طاق‌نماها، نیم‌ستون‌ها و زنجیرهای کنار مقرنس‌کاری‌ها را می‌توان مشاهده کرد. زیر نوک شیب سقف، نقش دایره‌واری که در مرکز آن دایره‌ای کوچک‌تر وجود دارد، دیده می‌شود و به‌گونه می‌توان آن را به خورشید تعبیر کرد.

صحنه به صلیب کشیده شدن مسیح در پایین این نقش کشیده است. سه پنجره در قسمت پایین ساخته شده و اطراف آن نقش‌هایی از صلیب به چشم می‌خورد. نمادها و کنده‌کاری‌های روی سنگ را می‌توان در نمای بیرونی بخش جنوبی نمازخانه دید. در قسمت بالایی تصویر عقابی که دو طرف آن گل‌هایی مشابه خورشید وجود دارد و چهارپایی را با چنگال‌های خود حمل می‌کند، نقاشی شده است.

در زیر این نقش دو گل دیگر و پایین آن‌ها در قابی مستطیل شکل، صحنه‌ای از یک داستان روایت شده است که در واقع آن را صحنه به شهادت رسیدن استپانوس می‌دانند. در بالای سر استپانوس سه سنگ و در دست او عودسوزی دیده می‌شود. نقش سه فرشته هم برای تقدیس شخصیت استپانوس ترسیم شده است. در میان این نقاشی‌ها، نقشی شبیه به نماد اهورامزدا را هم می‌توان دید.

کتیبه‌های صحن

عباس میرزا، در سال ۱۸۳۰ میلادی، زمانی که ولیعهد ایران در زمان قاجار و والی آذربایجان بود، روستای دره شام را از محبعلی بیک نخجوان خرید و آن را وقف وانگ استپانوس کرد. کتیبه‌ای هم با خط نستعلیق بر روی سنگ سرخ رنگ نوشته و در ورودی کلیسا نصب شد. متن این کتیبه را در زیر می‌توانید بخوانید.

« بسم الله الرحمن الرحیم و هو القدیم

در عصر سلطنت اعلی قدر قدرت، قضا توامان، سکندر حشمت، دارا دربان، نواب اشرف، نایب السلطنه العلیه، عباس میرزا، ارواحنا فداه که خلف ارشد نامدار جمجاه، ظل الله، فتحعلیشاه قاجار است ابقی الله عمره و سلطنه و ادام الله ملکه که مرحمت بی‌نهایت درباره کمترین دعاگو سرکیس ولد استپان خلیفه جلفای من قراء نخجوان داشت و گویا که حسن خدمت کمترین در پیشگاه حضور والا جلوه‌گر شده بود؛ بنابراین قریه دره شام را در تاریخ سنه ۱۲۴۶ به این کمترین که دعاگوی دولت ابد مدت شاهی بودم تیول مرحمت فرمودند که صرف اوجاق دانیال (ع) نمایم و دعاگوی عمر و دولت شاه و شاهزاده و امیرزاده‌ها باشم. در تاریخ سنه ۱۲۴۶ قریه دره شام را از عالیجاه محبعلی بیگ نخجوانی به مبلغ سه صد تومان گرفته وقف اوجاق دانیال (ع) ساختیم که هر کس در این مقام مبارک بعد از این خلیفه بوده باشد، اولا به دولت شاه ایران واجب است دعا کند؛ ثانیا لعنت خدا و نفرین رسول بر آن کس شود که این قریه را بفروشد یا به بیع گذارد و صرف اوجاق ننماید. کتیبه علی اشرف نخجوانی سده ۱۲۴۷ »

موزه کلیسای سنت استپانوس

قسمتی از تاریخ کلیسای سنت استپانوس را می توانید در موزه آن جستجو کنید. موزه دو بخش اصلی و فرعی دارد. مجموعه‌ای از آثار که از محوطه کلیسا همچون کتیبه‌ها و تصاویری از مکاتبات تاریخی کلیسا به دست آمده‌اند، در بخش اصلی به نمایش گذاشته شده است. در بخش فرعی هم ماکت‌های سنگی و تصاویری از کلیساهای تاریخی ارامنه ایران وجود دارد.

گنبد کلیسای سنت استپانوس

ایوان، نمازخانه و محراب، فضای داخل کلیسا را که به شکل صلیب است تشکیل می‌دهند. نمازخانه پشت ایوان و زیر گنبد اصلی قرار گرفته است. گوشه‌های مقرنس و طاق گنبد هم تصاویری رنگی که سبک نقاشی‌های مذهبی قرن ۱۶ و ۱۷ میلادی را نمایان می‌کند، به چشم می‌خورد. سه نمازگاه سنگی که یکی در وسط محراب و دوتای دیگر در طرفین شمالی و جنوبی نمازخانه قرار دارند، از جمله تزیینات داخل کلیسا به شمار می‌روند. این نمازگاه‌ها در دوره قاجار ایجاد شده‌اند.

جاهای دیدنی نزدیک

کلیسا سنت استپانوس در میان منطقه ای بسیار زیبا با طبیعتی دیدنی قرار گرفته است. کافی است تنها ۳ کیلومتر از این بنا دور شوید تا به رودخانه پر آب ارس برسید، رودخانه ای که مرز بین ایران و آذربایجان است. در راه رسیدن به کلیسا نیز می توانید از کلیسا چوپان و طبیعت بسیار دیدنی جلفا دیدن کنید.

از دیگر جاهای دیدنی نزدیک به این کلیسا می توان به مکان های زیر اشاره کرد:

آرامگاه شمس تبریزی، دروازه سنگی خوی، کاروانسرای شاه عباسی پیام مرند و آبشار آسیاب خرابه جلفا.

آدرس و اطلاعات بازدید

آدرس : استان آذربایجان شرقی، ۱۶ کیلومتری غرب شهر جلفا، نزدیک به روستای دره، منطقه قریه قزل وانگ

قیمت بلیط این کلیسا بین ۵ تا ۱۰ هزار تومان در سال ۱۴۰۱ می باشد

ساعت بازدید این کلیسا از ساعت ۹ صبح تا ۶ عصر می باشد.

هتل های نزدیک

از آنجایی که این منطقه یکی از منطقه های گردشگری مهم ایران است و بنا های آن به ثبت یونسکو درآمده اند در اطراف این بنا هتل های خوبی هستند که شما می توانید با تخفیفات خوب برای رزرو هتل های تبریز از سایت اقامت ۲۴ اقدام کنید.

در اینجا به معرفی نزدیکترین این هتل ها به کلیسای سنت استپانوس می پردازیم:

• هتل ۴ ستاره آزادی تبریز ( ۲ ساعت با خودرو)
• هتل ۳ ستاره فرید تبریز ( ۲ ساعت با خودرو)، هتل ۳ ستاره آپارتمان استقلال تبریز ( ۲ ساعت با خودرو)، هتل ۳ ستاره کاسپین تبریز ( ۲ ساعت با خودرو)، هتل ۳ ستاره اهراب تبریز ( ۲ ساعت با خودرو)،هتل ۳ ستاره دریا تبریز ( ۲ ساعت با خودرو)، هتل ۳ ستاره ونوس تبریز ( ۲ ساعت با خودرو)
• هتل ۲ ستاره آپارتمان ائل آی تبریز ( ۲ ساعت با خودرو)،هتل ۲ ستاره سینا تبریز ( ۲ ساعت با خودرو)، هتل ۲ ستاره صائب تبریز ( ۲ ساعت با خودرو)
• هتل ۱ ستاره آپارتمان زیبا تبریز ( ۲ ساعت با خودرو)، هتل ۱ ستاره آپارتمان خانواده تبریز ( ۲ ساعت با خودرو)

امیدواریم که مطالب فوق برای شما مفید واقع شده باشد و شما اوقات خوشی را با خانواده یا دوستان خود در بازدید از این کلیسا داشته باشید.