حرم کاظمین کجاست؟ تاریخچه و بخش های مختلف به همراه هتل های نزدیک

یکی از جاذبه های گردشگری و مذهبی در کشور عراق، حرم کاظمین یا حرم جوادین است که هر ساله میزبان تعداد زیادی از شیعیان است. کاظمین در اصل آرامگاه امام نهم یعنی امام محمد تقی یا امام جواد و پدربزرگ عزیزشان یعنی امام موسی کاظم است. نام مطهر کاظم و جواد در ترکیب با یکدیگر، کاظمین یا جوادین نامیده می شود. از این رو به این مکان، هم حرم کاظمین و هم حرم جوادین گفته می شود. اینکه حرم کاظمین در کجا قرار دارد و این مکان مذهبی و دیدنی چه ویژگی های منحصر به فردی دارد در ادامه بیشتر آشنا خواهیم شد.

این حرم آرامگاه امام موسی کاظم (ع) امام هفتم و نوه اش امام جواد (ع) نهمین امام شیعیان منطقه ای در شمال بغداد است که از زیارتگاه های مسلمانان به ‌ویژه شیعیان در عراق است. حرم کاظمین حدود ۲۶ هزار متر مربع مساحت دارد و از قسمت های مختلفی مانند صحن، روضه، گلدسته، ضریح، رواق و گنبد تشکیل شده و در آن هنرهای مختلفی همچون آینه کاری، کاشی کاری، طلاکاری، منبت کاری و خطاطی به کار رفته است.

در کنار سایر جاذبه های تاریخی و مذهبی مشهد، این حرم هم جزو مشهورترین هاست که زائران زیادی هم از حرم مطهر دو تن از مهربان ترین امام شیعیان بازدید می کنند. در این مقاله با اقامت ۲۴ همراه باشید تا اطلاعات جامعی درباره این مکان عراق و هتل های نزدیک حرم کاظمین در اختیار شما قرار دهیم و بدانیم حرم کاظمین چه ویژگی هایی دارد؟

تاریخچه حرم کاظمین

در زمان خلافت منصور در عراق، باغ هایی با نام شونیزیه در اطراف شهر بغداد، پایتخت عراق، وجود داشت. منصور در سال ۱۴۵ قمری، این باغ را به عنوان مقبره خانوادگی خود انتخاب کرده و نام مقابر قریش را بر آن گذاشت. فردی به نام جعفر که از فرزندان منصور بود، اولین شخصی بود که در سال ۱۵۰ قمری در این مقبره خانوادگی دفن شد.

احتمالا می دانید که امام هفتم شیعیان به دستور هارون بن الرشید به بغداد رفت و سال ها در آن شهر محبوس بود. بعد از سال ها زندانی بودن، نهایتا در سال ۱۸۳ قمری، هارون دستور داد تا با استفاده از سم امام کاظم را شهید کنند. بعد از شهادت، امام موسی کاظم را در محل حرم کاظمین امروزی به خاک سپردند. البته قبل از ایشان عیسی نوفلی و فرزند هارون را هم به عنوان نفر دوم  و سوم، در این مکان مدفون بودند.

در سال ۲۲۰ قمری هم امام محمد تقی بازهم توسط حلیه معتصم عباسی به بغداد کشیده شد و چندی بعد توسط دختر معتصم و برادرزاده مامون مسموم شده و به شهادت رسیدند. جسد مطهر امام جواد در کنار پدربزرگ عزیزشان در مقبره کاظمین به خاک سپرده شد و اینگونه بود که کاظمین با ظاهر اولیه شکل گرفت.

بعدها یک عمارت بقعه مانند بر سر مزار شریف امام جواد و امام کاظم قرار گرفت که نام کاظمین از این زمان و در اصل بر این عمارت گذاشته شد. نه تنها این عمارت، بلکه نام اصحاب قریش هم از این پس به کاظمیه تغییر داده شد. در نزدیکی این بقعه، یک مسجد با نام مسجد باب التبن یا همان مسجد کاظمیه قرار گرفت که شیعیان از داخل این مسجد، مقبره دو امام را زیارت می کردند و به از این رو، بقعه امامین به مشهد باب التین هم معروف شد. هم چنین چندین گنبد زیبا و چندین حجره و بنای دیگر نیز در اطراف حرم کاظمین بنا شده و چندین خادم هم آن ها را اداره می کردند.

ساخت نخستین بنا بر مرقد امامین کاظمین، به پیش از دوران آل بویه برمی گردد. حکومت های آل بویه، سلجوقیان، آل جلایر، صفویه و قاجاریه، حرم کاظمین را بازسازی، تعمیر و تکمیل کرده اند.

تا پیش از دوره صفویه، حرم کاظمین به وسیله نقیب اداره می‌ شد. سید عبدالکریم بن احمد حلی از نقیبان مشهور حرم بوده است. در دوره صفویه اداره آن به مشیخه الاسلام واگذار شد. عبدالحمید کلیدار، شیخ عبدالنبی کاظمی و خاندان او از متولیان حرم پس از صفویه بوده‌اند. اکنون حیدر حسن الشمّری متولی حرم است.

تغییرات در معماری حرم کاظمین از گذشته تاکنون

همانطور که گفتیم در دوره های مختلف تاریخی تغییرات زیادی در معماری کاظمین ایجاد شده است. اما این تغییرات مختص دوره معاصر نیست و حرم کاظمَین ابتدا در دوره آل بویه بازسازی و بر بنای آن افزوده شده است. در سال ۳۳۶ق، به دستور معزالدوله دیلمی، بنای قبلی تخریب شد و بر قبر دو امام، بقعه، گنبد و ضریحی از چوب ساج ساخته و دیواری نیز به دور آن کشیده شد. او همچنین سربازانی را برای برقراری امنیت در آنجا مستقر کرد پس از معزالدوله، فرزندش عضدالدوله دیلمی (۳۶۷-۳۵۶ق)، بازسازی حرم را ادامه داد و مکان هایی برای رفاه حال زائران به مجموعه افزود.

به گزارش خطیب بغدادی، عضدالدوله (۳۷۲-۳۶۷ق) در سال ۳۶۹ق، دیواری اطراف کاظمین کشید و بیمارستانی بین کاظمین و بغداد ساخت که به زائران کاظمین، خدمات می داد. عضدالدوله دیلمی، امیر مقتدر آل‌بویه، خدمات عمرانی و اجتماعی گسترده ای را در بغداد آغاز کرد. او در این شهر، مساجد و بازارهایی بنا نمود و کانال های آبی را که خراب شده بود، بازسازی کرد.

به گفته شیخ محمد سماوی، عضدالدوله اطراف حرم کاظمین نیز حصاری ایجاد کرد که شاید هدف او از این کار، محافظت روضه مقدسه از سیلاب‌های رود دجله بوده است.

تخریب های صورت گرفته در کاظمین

حرم کاظمین در درگیری های مذهبی شیعه و سنی، آسیب دید. در سال ۴۴۳ ه. ق، فتنه میان شیعیان و اهل‌سنت در بغداد، به اوج خود رسید. با تحریک برخی از حنبلیان، سنیان به آستان کاظمین یورش بردند و همه هدایای نفیس و اشیای گرانبهای موجود در آنجا، از جمله چلچراغ‌ ها، پرده‌ ها و محراب های طلا و نقره را غارت کردند. آنها سپس قبر مطهر دو امام (علیه السلام) و دو گنبد چوبی را که روی این دو قبر واقع بود، آتش زدند و به دنبال آن، قبور بسیاری از امیران و وزیران و شخصیت های مشهور اطراف قبر دو امام (علیه السلام)، از جمله قبور معزالدوله و جلال الدوله دیلمی، جعفر، فرزند منصور دوانیقی، امین عباسی، فرزند‌ هارون الرشید و مادرش زبیده نیز در آتش سوخت.
به گفته سماوی، پس از این آتش سوزی، در سال ۴۴۴ ه. ق، ارسلان بساسیری و ملک رحیم (از امیران آل بویه)، به کمک یکدیگر، حرم را بازسازی نمودند و دو صندوقچه‌ چوبی جدید، روی هریک از قبور، نصب کردند و گنبدی از همان چوب، بر قبر بنا نهادند؛ اما به عقیده مصطفی جواد، بساسیری، به تنهایی در سال ۴۵۰ ه. ق، این کار را انجام داد.

بازسازی در دوره سلجوقیان

علاوه بر بازسازی توسط ارسلان بساسیری در سال ۴۹۰ق مَجْدالملک ابوالفضل براوستانی، وزیر برکیارق سلجوقی (۴۸۷-۴۹۸ق) حرم کاظمین را بازسازی کرد. مجدالملک بناهای جدیدی از جمله یک مسجد با دو مناره و همچنین مکانی برای استراحت زائران احداث کرد و دیوارهای حرم را با کاشی تزیین نمود.

الناصر الدین الله عباسی (۶۲۲-۵۷۵ق) خلیفه وقت، در سال ۵۷۵ق تعمیراتی در حرم انجام داد و حجره هایی در اطراف صحن آن ساخت. اقدامات او را آخرین تعمیر و بازسازی در دوره عباسیان و باشکوه ترین آن ها دانسته اند. در درگیر‌ی های مذهبی در کاظمین در سال ۶۵۴ ق (دو سال قبل از سقوط بغداد به دست مغول)، اموال حرم نیز غارت شد. این واقعه زمانی روی داد که فردی به دست یکی از اهالی کرخ به قتل رسید و مردم از محله های سنی نشین بغداد، به سربازان خلیفه عباسی پیوستند و به کرخ حمله کردند. البته بنابر روایت ابن فوطی، این درگیری ها در سال ۶۵۳ ق رخ داده است.

متاسفانه در طول تاریخ، بر اساس روایات نقل شده بلاهای طبیعی و هم دستور تخریب توسط برخی پادشاهان، باعث شده است تا بخش هایی از بنای کاظمین از بین برود. در سال ۵۷۰ هجری قمری، طغیان رود دجله عراق باعث رسیدن آسیب هایی به بنای عمارت و حتی بخش هایی از آن تخریب شد. البته چندی بعد، به دستور خلیفه عباسی آن زمان، به مرمت قسمت های تخریب شده پرداختند و آسیب ها تا حدودی رفع شدند. همین طور چندین حجره دیگر هم در نزدیکی بنای حرم کاظمین هم تشکیل شدند. چندین سال بعد هم بر اثر اتفاق مشابه، صدمات زیادی به عمارت حرم وارد شد که البته باز هم به دستور خلیفه عباسی آن زمان، بازسازی و مرمت قسمت های آسیب دیده شده در دستور کار قرار گرفت.

در سال ۶۲۰ هجری قمری، یک آتش سوزی گسترده باعث شد تا بسیاری از تجهیزات و لوازم حرم کاظمین در آتش بسوزد و به گنبدها و مناره ها هم خسارات کوچکی وارد شد. به همین ترتیب در گذر زمان، حرم رنگ و بوی تخریب و بازسازی دوباره را بسیار دیده است.

احتمالا بیشترین آسیب هایی که به حرم کاظمین وارد شده است، در زمان حمله مغول بوده است که در سال ۶۵۶ هجری قمری اتفاق افتاد. در مدت دو سال، بسیاری از بخش های کاظمین به غارت و تاراج رفت و صدمات جدی به بخش های اصلی آن وارد شد. سه سال بعد، به دستور عطاملک جوینی، وزیر وقت آن زمان بغداد، بازهم بازسازی و مرمت کاظمین به صورت جدی آغاز شد و دو گنبد هم بر فراز گنبد اصلی بنا شدند. هم چنین دیوارهای صحن با کاشی های زیبا تزیین شده و سپس دو صندوق خاتم کاری بر روی قبرهای مقدس نصب شد.

آسیب های حرم کاظمین در طغیان دجله

حرم کاظمین همچنین در سال ۵۶۹ ق، بر اثر طغیان دجله آسیب دید. در سال ۳۶۷ ه. ق، آب رودخانه دجله طغیان کرد و سیلاب، بخش های زیادی از سمت شرقی بغداد را غرق کرد که حرم و سازه های آن نیز جزو این مناطق بودند و بخش غربی بودند. در سمت غربی بغداد نیز بخش هایی از قبور باب التبن‌ (در مجاورت زیارتگاه کاظمین) نیز به زیر آب، فرو رفت.

آسیب های حرم کاظمین در دوره حمله مغول

مغول‌ها، در سال ۶۵۶ ق بغداد را تصرف کردند. در این واقعه، بناهای زیادی در بغداد تخریب شد و حرم کاظمین دچار آتش سوزی شد. در جریان این حمله، بسیاری از مساجد و زیارتگاه های این شهر، از قبیل مسجد خلیفه، حرم امام کاظم و امام جواد (علیه‌السلام) و نیز قبور خلفای عباسی، به آتش کشیده شد.

مدتی پس از این حادثه، امیر قراتای، عمادالدین عمر بن محمد قزوینی را به قائم مقامی خود منصوب کرد و او نیز شهاب الدین علی بن عبدالله را به سمت ناظر اوقاف تعیین کرد و به او دستور داد تا مسجد خلیفه و آستان کاظمین را بازسازی کند. عطاملک جوینی نویسنده کتاب جهانگشای جوینی، در سال‌های ۶۵۷ تا ۶۸۱ ق در دوره مغول، حاکم بغداد بود. گفته اند او خسارات وارده به حرم را جبران کرد و آن را به شکل سابق خود برگرداند. ابن بطوطه جهانگرد قرن هشتم قمری، در سال ۷۲۷ ق در سفرش به بغداد، از ضریحی چوبین بر قبر دو امام خبر داده که سطح آن با نقره پوشانده شده است.
در سال ۷۶۹ ه. ق، سلطان اویس جلایری، به بازسازی حرم اقدام کرد و دو گنبد و دو مناره ساخت و دستور داد دو صندوق از سنگ مرمر، روی قبر شریف دو امام هفتم و نهم (علیه السلام)، نصب کردند. همچنین او، رواق و رباطی را که در صحن مطهر بود، بازسازی کرد و اموالی بین خادمان و متولیان حرم و سادات علوی ساکن آنجا، تقسیم کرد. در فاصله زمانی این بازسازی تا روی کار آمدن صفویان، در منابع تاریخی، گزارشی از بازسازی ها و اقدامات عمرانی در آستان مقدس کاظمین، به چشم نمی خورد.

در دوران صفویان، عمده ترین تغییرات بر روی بنای کاظمین شکل گرفت. به طوری که در سال ۹۲۶ هجری قمری، به دستور شاه اسماعیل صفوی، تمامی بناهای آسیب دیده حرم به طور کلی تخریب شدند و در عوض، یک بنای زیبا و باشکوه شامل رواق در چهارسو، صحن بسیار بزرگ، دو گنبد با کاشی کاری جدید و یک عمارت حرم اصلی ساخته شد. یک مسجد عظیم و باشکوه هم در بخش شمالی حرم کاظمین به دستور شاه اسماعیل با معماری بی نظیر سنتی ساخته شد که مناره های زیبا و ستون های بسیار ضخیمی هم داشت. این مسجد هم اکنون هم با نام مسجد صفوی وجود دارد. همچنین دو عدد صندوق باشکوه از خاتم برای مقبره دو امام طراحی و ساخته شد و داخل حرم هم با فرش های بسیار باارزش و آویز و قندیل های قیمتی آراسته شد.

شاه اسماعیل در سال ۹۱۴ ق بغداد را فتح کرد و پس از مدتی دستور داد تمام بناهای حرم را، خراب کنند و به جای آن بنایی بسازند که شامل رواق، صحن، مسجدی در شمال، دو گنبد و دو مناره دیگر می شد. شاه اسماعیل همچنین دو صندوق از نقره بر قبور دو امام ساخت. کتیبه ای با تاریخ ۹۲۶ق بر دیوارهای حرم نصب شده که شرح اقدامات شاه اسماعیل در آن آمده است. شاه اسماعیل تمام ثروت خود را وقف چهارده معصوم کرد که بخشی از آن به حرم کاظمین رسید. گفته اند به جهت آنکه صفویان نسب سیادت خود را به امام کاظم (ع) می رساندند، شاه اسماعیل توجه ویژه ای به حرم کاظمین داشت.

در دوران ترکان عثمانی (۹۷۴-۹۲۶ ق)، به دستور سلیمان‌خان نواقصی که از دوره صفویه در حرم باقی مانده بود، تکمیل شد. از جمله تکمیل مناره ای که ساخت آن در دوره صفویه آغاز شده بود، در سال ۹۷۸ ق به پایان رسید.

شاه عباس اول در سال ۱۰۳۲ق دوباره بغداد را فتح کرد. به دستور او ضریحی فولادی برای قبور دو امام ساخته شد. ولی به دلیل تیره شدن روابط ایران و عثمانی، نصب آن تا سال ۱۱۱۵ق به تأخیر افتاد. شاه صفی نیز در سال ۱۰۴۵ ق، تعمیراتی در حرم انجام داد که از جمله آنها محکم سازی پایه های گلدسته ها بوده است.

در عصر قاجاریه، با حمایت آقامحمدخان قاجار (۱۱۹۳-۱۲۱۲ ق) دو گنبد و ایوان و رواق جنوبیِ حرم کاظمین که به «بالاسر» امام کاظم (ع) راه داشت، پوشیده شد و کف حرم با سنگ مرمر فرش گردید.

در سال ۱۲۲۱ق، فتحعلی‌شاه قاجار (۱۲۵۰-۱۲۱۲ ق) آینه کاری، کاشی کاری رواق ها و طلای مناره های کاظمین را تجدید کرد. در ۱۲۸۲ق، عبدالحسین تهرانی معروف به شیخ العراقین، وکیل میرزا خان امیرکبیر، از محل ثلث میراث امیرکبیر، تعمیراتی در حرم انجام داد و به بازسازی، آینه کاری و کاشی کاری رواق ها و ایوان های آن پرداخت.

ناصرالدین شاه (۱۳۱۳-۱۲۶۴ق) در سال ۱۲۸۳ق، ضریحی از نقره، جایگزین ضریح دوره صفوی کرد. او همچنین رواق شرقی حرم را آینه کاری و طلاکاری کرد. فرهاد میرزا عموی ناصرالدین شاه، صحن را تجدید بنا کرد. او خانه های اطراف حرم را خرید و به صحن افزود. همچنین دو ساعت، یکی بر فراز ایوان داخلیِ سه درب جنوبی و یکی بر فراز ایوان درونی سه درب شرقی نصب کرد.

در دوره های مختلف تاریخ حرم دچار تغییرات زیادی شده است. در زمان صفویه به دستور شاه اسماعیل صفوی، بناهای حرم تخریب شدند تا بنای جدیدی شامل گنبد، گلدسته و مسجد جایگزین آن‌ ها شوند. در عصر قاجاریه نیز تجدید بنای صحن به دستور فرهاد میرزا، عموی ناصرالدین شاه انجام شد.

پس از حکومت صدام

در دوران حکومت حزب بعث عراق فعالیت عمرانی ای در حرم کاظمین صورت نگرفت. پس از سقوط این حزب، پروژه های مختلفی برای توسعه و بازسازی حرم به‌دست ستاد بازسازی عتبات عالیات انجام شد. مقاوم سازی و تعویض سنگ رواق ها، عایق بندی سقف، مقاوم سازی و مرمت خشت های گنبدها و گلدسته ها، ساخت صندوقچه های قبور امامین جوادین، ساخت درب های ورودی ها، ساخت، انتقال و نصب درب های جدید، دوخت روپوش مضجع و کتیبه دور ضریح، بازسازی و احیای مسجد تاریخی صفویه در جوار حرم از جمله کارهای صورت‌گرفته ستاد بازسازی عتبات عالیات است. همچنین تعویض ضریح و احداث دو صحن صاحب الزمان و حضرت علی(ع) از جمله آنها است.

پس از سقوط رژیم بعثی عراق، طرح توسعه ای برای آستان مقدس کاظمین تصویب شد که شامل احداث صحن وسیعی در ضلع شمالی بنای کنونی آستان می باشد. تولیت آستان کاظمین، این پروژه را در زمستان سال ۲۰۰۸ م- ۱۳۸۶ ه. ش آغاز کرده که شامل دو مرحله است: مرحله نخست، شامل ساخت یک صحن وسیع و حصار پیرامون آن است که پس از ده ماه از آغاز آن، به پایان رسید. مرحله دوم نیز شامل تأسیسات و نیز سنگ فرش کردن و پوشش نماها، با سنگ مرمر است.
مساحت صحن جدید هفت هزار مترمربع است که پنج هزار متر مربع آن، به فضای آزاد صحن و دو هزار مترمربع آن نیز به حجره ها و ایوان های اطرافش، اختصاص دارد. این صحن، دارای سه ورودی بزرگ در سه ضلع شمالی، شرقی و غربی و دو ورودی جانبی در دو طرف ورودی اصلی شمالی و دو ورودی دیگر نیز در دو ضلع جنوبی (به سمت صحن اصلی آستان کاظمین) است.
گرداگرد صحن، ۴۴ ایوانچه و ۴۴ حجره، وجود دارد و زیر آن نیز، زیرزمین وسیعی بنا شده است که دارای اتاق ها، راهروها و یک شبستان وسیع است. مساحت شبستان زیر صحن پنج هزار مترمربع و مساحت اتاق ها و راهروهای اطراف آن، دو هزار متر مربع است. در ضلع شمالی صحن نیز ساختمانی بزرگ ساخته شده است که بناهایی، از قبیل مجتمع فرهنگی، موزه، سالن اجتماعات، مهمانسرا، کتابخانه و مدرسه علوم دینی را دربرگرفته است.

در سال ۱۳۰۹ ه. ق و در دوره ولایت حاج حسن پاشا، والی عثمانی بر بغداد، یک تار موی منسوب به پیامبر خدا (صلی الله علیه و ‌آله و سلّم)، از استانبول به آستان کاظمین هدیه شد و بدین مناسبت، جشن بزرگی در آستان مقدس برگزار شد و سید جعفر حلی، از شعرای شیعه، قصیده ای در این باره سرود.
در سال ۱۳۱۴ ه. ق، حاج محمدجواد فرزند حاج محمدتقی شوشتری، پنجمین درِ نقره ای را به حرم هدیه کرد که بین روضه منوره و رواق شرقی، نصب گردید. در سال ۱۳۲۰ ه. ق نیز شاهزاده امیر تومان، از رجال دولت ایران، رواق جنوبی حرم را آینه کاری کرد. تزیین و آینه کاری رواق شرقی نیز در سال ۱۳۲۱ ه. ق پایان یافت و مخارج آن را علاءالدوله قاجار (مقتول ۱۳۲۹ ه. ق)، تأمین کرد.
در سال ۱۳۲۶ ه. ق، رواق شمالی و غربی حرم مطهر با هزینه حاج عباس علی‌یوف، فرزند حاج لطف‌الله، آینه‌کاری گردید و در سال ۱۳۲۷ ه. ق، با هزینه یکی از ثروتمندان کرمانشاه، به نام امین‌الدوله، ششمین در نقره‌ای اهدایی به آستان کاظمین، بین روضه منوره و رواق غربی، نصب شد. در سال ۱۳۳۲ ه. ق، عملیات ساختمانی دکه (طارمه) غربی که از سال ۱۳۲۱ ه. ق، آغاز شده بود، به پایان رسید و علما و شعرای کاظمین، از جمله شیخ محمدمهدی مرایاتی و شیخ راضی آل یاسین و شیخ محمد سماوی، در تاریخ و سال افتتاح آن، اشعاری سرودند. آستان کاظمین در وضعیت فعلی، وسیع ترین و یکی از باشکوه ترین آستانه های عتبات عالیات عراق، به شمار می آید.

ویژگی های حرم کاظمین

در زمان جنگ های اسلام بسیاری از ترس دشمنان اسلام به زیارت امامین جوادین (ع) نمی رفتند، تا اینکه در دوران دیالمه این وحشت برداشته شد و زائران برای توسل به امام کاظم و امام جواد (ع) به کاظمین مشرف شدند.

این قطعه از بهشت فراز و نشیب های زیادی را طی کرده و همین موضوع یک ویژگی حرم کاظمین است که این حرم را در تاریخ منحصر به فرد نموده است. اما اکنون صحن و سرای امامین جوادین (ع) روزانه میزبان جمع کثیری از عاشقان اهل بیت (ع) است.

حرم امامین جوادین (ع) با دو گنبد و چهار گلدسته همواره مورد توجه شیعیان قرار داشته و هم اکنون  زائران بسیاری از کشورهای مختلف به زیارت این دو امام معصوم مشرف می شوند. مجموعه حرم و رواق ها را سه صحن وسیع دربردارد که صحن غربی به نام «صحن قریش» است.

در زیر دو گنبد فضای مربع مستطیلی قرار دارد که در میانه دو دیوار شرقی و غربی دو ستون واقع است. وقتی از ایوان جنوبی حرم امامین جوادین به صحن و سرای حرم وارد می شویم، نخست ضریح امام کاظم  (ع) را زیارت کرده و پس از آن به کنار ضریح امام جواد (ع) هدایت خواهیم شد.

پس از اتمام ترمیم و بازسازی گلدسته کج شده، عملیت طلاکاری این گلدسته نیز انجام می شود. همچنین به منظور توسعه حرم کاظمین، صحن صاحب الزمان (ع) در سال های اخیر ساخته شده است که زائران از در ورودی صاحب الزمان (عج) می توانند وارد حرم مطهر شوند.

علاوه بر این، عملیات سنگ فرش صحن و شبستان های حرم مطهر امامین جوادین (ع) به همت ایرانیان انجام و به تازگی برای گسترش حرم امامین جوادین (ع) احداث صحن امام محمد باقر (ع) طراحی شده است. به طوری که با احداث این شبستان، فضایی بالغ بر هفت هزار مترمربع به مساحت حرم مطهر به منظور زیارت زائران افزوده می شود. حرم کاظمین ۱۴۵۱۴ متر مربع مساحت دارد که با ساختمان ها و فضاهای مربوط به آن، به ۲۶ هزار مترمربع می رسد.

ضریح مرقد امام کاظم (ع) و امام جواد (ع)، اهدایی بانو سلطان بیگم در سال ۱۳۲۴ق است. طول آن ۶۷۶ سانتی متر، عرضش ۵۱۷ سانتی متر و ارتفاعش نزدیک به سه متر و نیم است. سقف داخلی ضریح از چوب ساخته شده و در آن کتیبه هایی به خط ثلث و نستعلیق وجود دارد. ضریح در سال ۱۳۵۹ق تعمیر شده است. پیش از نصب ضریح مذکور، ضریحی که در زمان ناصرالدین شاه ساخته شده بود، ۱۰۹ سال در حرم نصب بود.

در قرن پنجم قمری، کاظمین که از محله های بغداد بود، مستقل شد و برای آن نقیب جداگانه ای تعیین گردید. یکی از وظایف نقیبان، نظارت بر امور حرم بود. پیش از این، حرم به وسیله قیم اداره می‌شد. در کتاب تاریخ المشهد الکاظمی، از ۲۷ قیم یا نقیب کاظمین یاد شده‌ است که در میان آنها نام سید عبدالکریم بن احمد حلی (۶۴۸-۶۹۳ق) از عالمان خاندان طاووس دیده می شود. ابن جعفر القیم، ابوطالب علوی، علی بن علی، معروف به فاخر علوی (در گذشته حدود ۵۶۹ ق) و نجم الدین علی بن موسوی از علمای قرن هفتم از نقیبان کاظمین بوده اند.

در دوره صفویه اداره حرم کاظمین به مَشیخه الاسلام واگذار شد. مشیخه الاسلام اداره ای بود که صفویان در مقابل مشیخه ترکیه که مرکز آن در استانبول قرار داشت، تأسیس کردند و مرکز آن را در کاظمین قرار دادند. از وظایف این مرکز، مدیریت حرم کاظمین بود. نگاهی که عثمانیان قدرت را در عراق به دست گرفتند، تولیت حرم کاظمین را به فردی به نام ربیعه که پیشتر متولی کعبه بود سپردند.

پس از آن اطلاعات دقیقی از متولیان حرم کاظمین در دست نیست؛ فقط از افرادی همچون عبدالحمید کلیددار (۱۲۸۲-۱۳۳۶ق) و پدرش شیخ طالب شیبی به عنوان متولی حرم یاد شده است. تا اینکه عبدالنبی کاظمی (۱۱۹۸-۱۲۶۵ق) که تکمله ای بر کتاب نقد الرجال تفرشی نوشته است، تولیت حرم را بر عهده گرفت. پس از عبدالنبی فرزندان و نوادگانش این منصب را عهده دار شدند. اکنون دکتر حیدر حسن الشمری، تولیت حرم کاظمین را بر عهده دارد.

بخش های مختلف حرم کاظمین

هم اکنون کاظمین با مساحت بالغ بر  ۱۴۵۰۰ متر مربع، طول ۱۲۳ و عرض ۱۱۵ متر در بغداد قرار دارد. شکل معماری حرم به صورت مستطیل بوده و مساحت کاظمین با احتساب بناها و حجره های اطراف آن به ۲۷ هزار مترمربع هم می رسد. همانطور که اشاره شد، قسمت زیادی از بنای کنونی حرم، بر اساس دستور شاه اسماعیل صفوی ساخته شد و یک کتیبه از کلیه اقدامات شاه اسماعیل برای ساخت و بازسازی حرم کاظمین که تا سال ۹۲۶ هجری قمری پایان یافت، وجود دارد. در ادامه به معرفی بخش های مختلف حرم پرداخته می شود که با منحصر به فردترین ویژگی حرم کاظمین یعنی معماری متغیر آن بیشتر آشنا شوید.

• صندوق ضریح امام موسی بن جعفر و امام جواد در حرم

در سال ۱۳۲۴ قمری بانویی با نام سلطان بیگم، دو صندوق ضریح باشکوه و زیبا برای مقبره های امام کاظم و امام جواد اهدا کردند. طول این صندوق ها ۶۷۶ سانتی متر و عرض آن ها ۵۱۷ سانتی متر است که با ارتفاع ۳ متر قرار گرفته اند. سقف داخلی ضریح از چوب ساخته شده و در آن کتیبه‌هایی با خط های ثلث و نستعلیق قرار داده شده است.

• رواق های چهارگانه حرم کاظمین

این حرم دارای چهار رواق زیبا است که با استفاده از سنگ با ارزش مرمر به صورت سنگ فرش درآمده اند. نیمه بالای سقف و دیوارهای رواق ها هم به صورت آیینه کاری شده در آمده است. این رواق ها با نام های رواق شرقی، رواق شمالی، رواق جنوبی و رواق غربی هستند.

رواق شرقی

از شرق به طارمه «باب المراد» و از غرب به ضریح راه دارد. شیخ مفید و ابن قولِوَیه نویسنده کتاب کامل الزیارات از متکلمان و محدثان شیعه در این رواق مدفون اند.

رواق غربی

از شرق به ضریح و از غرب به طارمه قریش راه دارد. به دلیل دفن خواجه نصیرالدین طوسی در آن، به رواق خواجه نصیر مشهور است.

رواق جنوبی

از شمال به ضریح و از جنوب به باب القبله راه دارد.

رواق شمالی

از شمال به مسجد جامع صفوی و از جنوب به ضریح راه دارد.

• درب های ورودی به داخل حرم

از رواق های چهارگانه حرم کاظمین که در قسمت قبلی معرفی شدند، مجموعه شش درب رو به روضه و ضریح دو امام وجود دارد. خود رواق ها هم از طریق در ورودی به صحن ها می رسند که نماد وجود هشت درب در بهشت است. درهای مختلف حرم از جنس طلا و نقره و خطوط نستعلیق می باشد که بر روی آنها آیاتی از قرآن کریم، اشعاری به زبان فارسی و عربی و نیز تاریخ بنای آنها درج شده است.

از رواق های حرم کاظمین، شش در به روضه (فضای سرپوشیده اطراف ضریح) باز می شود. رواق ها هم از طریق هشت در به صحن متصل می شوند. پس از اقدامات فرهاد میرزا، رواق های حرم هفت در داشت که پس از مدتی، به عنوان نماد درهای بهشت که تعداد آن هشت عدد است، یک در دیگر به آنها افزوده شد. درهای حرم از جنس طلا و نقره و دارای کنده کاری‌ و خطوط نستعلیق است.

• ایوان های مختلف حرم کاظمین

سه عدد ایوان مسقف و شکل دار در اطراف رواق های حرم کاظمین قرار دارند که بر زیبایی این مکان افزوده اند. این ایوان ها یا طارمه ها به وسیله نرده از صحن جدا می شوند. نام این ایوان ها، طارمه باب المراد، طارمه قبله و طارمه قریش می باشد که بین سالهای ۱۲۸۱ تا ۱۳۳۲ ساخته شده است.

طارمه ها سقف دار و مستطیل شکل است و با نرده های آهنی از صحن جدا می‎شود. طارمه باب المراد در سال ۱۲۸۱ق و طارمه قبله در سال ۱۲۸۵ق ساخته شده است. ساخت طارمه قریش نیز در سال ۱۳۲۱ آغاز و در سال ۱۳۳۲ پایان یافته است.

• گنبدهای حرم کاظمین

از دیگر خصوصیات حرم کاظمین وجود دو گنبد معروف در آن است. شاید برایتان سوال باشد که چرا حرم کاظمین دو گنبد دارد؟
یکی از وجوه تمایز آستان کاظمین (علیه السلام) با دیگر آستانه های مقدس ائمه (علیهم السلام)، وجود دو گنبد دو قلو و مشابه، بالای قبر هر یک از دو امام هفتم و نهم (علیه السلام) است که تنها دو متر از یکدیگر، فاصله دارند. ارتفاع بدنه هر گنبد، ۵/ ۱۴ متر و ارتفاع آنها، از نوک تا سطح زمین، ۲۹ متر است. در چهار سمت حرم، چهار گلدسته باشکوه وجود دارد که بدنه آنها، کاشی کاری و قسمت فوقانی آنها، طلاکاری شده است.
افزون بر مناره های بزرگ، چهار شبه مناره بسیار کوچک، اطراف گنبدهای حرم، در چهار گوشه سقف گنبدخانه، وجود دارد که دارای پوششی از طلا می باشد.
همانطور که خواندیم در دوره صدام، طلاهای گنبد امام محمدجواد (علیه السلام) را برداشتند که پس از سقوط این رژیم، با تلاش ستاد بازسازی عتبات عالیات، گنبد امام جواد (علیه السلام) از نو، طلاکاری شد و خشت های طلای قدیمی گنبد امام موسی کاظم (علیه السلام) و نیز بخش فوقانی سه گلدسته حرم مطهر کاظمین (علیه السلام)، عوض گردید. این کار، یک سال و نیم، به طول انجامید و در شامگاه روز دوشنبه، ۲۲ شهریور ماه سال ۱۳۸۹ ه. ش در مراسمی رسمی، با حضور معاون نخست وزیر عراق و سفیر ایران در این کشور، تولیت آستان کاظمین (علیه السلام) و مسئولان ستاد بازسازی عتبات عالیات، رونمایی شد.

• ورودی های اصلی و صحن های آن

بعد از مرمت و بازسازی های فراوان که راجع به آن ها بحث شد، هم اکنون حرم دارای ۱۰ ورودی اصلی به صحن های آن است. باب المراد، باب القبله، باب الرجا، باب الرحمه، باب الفرهادیه، باب صافی، باب المغفره، باب الجواهریه، باب القریش و باب صاحب الزمان نام ورودی های مختلف در حرم کاظمین هستند.

بر اساس نوشته ای که بر دیوار باب المراد نصب شده، فرهادمیرزا در سال ۱۲۹۸ق دستور تجدید بنای صحن را صادر کرده است. در اطراف صحن حجره هایی بنا شده و در جلوی هر حجره ایوانی قرار دارد. صحن کاظمین در ابتدای دوره قاجاری سه ورودی اصلی داشت که سردر آنها با کاشی های لاجوردی پوشیده شده بود. بعدها شمار ورودی‌های آن به ۱۰ عدد رسید که عبارت اند از:

• باب المراد: در دیوار شرقی صحن واقع شده است.
• باب القبله: در دیوار جنوبی صحن واقع شده است.
• باب الفرهادیه: در گوشه شمال شرقی دیوار شرقی صحن واقع شده است.
• باب الرجاء: در دیوار شرقی حرم واقع شده است. این ورودی در بنای اولیه دیوار نبوده و در سال ۱۳۷۶ق باز شده است.
• باب الرحمه: در دیوار غربی صحن واقع شده و در سال ۱۳۷۵ق گشوده شده است.
• باب المغفره: در دیوار جنوبی واقع شده و در سال ۱۳۶۰ق باز شده است.
• باب صافی: در گوشه جنوب غربی دیوار صحن واقع شده است.
• باب صاحب الزمان: در دیوار غربی صحن واقع شده است.
• باب الجواهریه: در دیوار شمالی صحن واقع شده است.
• باب القریش: در دیوار شمالی قرار دارد.

بر سردر ورودی های حرم آیاتی از قرآن، اشعاری به زبان فارسی و عربی، تاریخ کتابت و نام کاتب آنها درج شده است.

مدفونان حرم

برای اینکه بدانیم حرم چه کسانی در کاظمین است و در کاظمین کدام امامان هستند، کل محوطه را قدم خواهیم زد. جای جای حرم محل دفن بزرگان مسلمان و سیاستمداران است. در حرم کاظمین افراد زیادی دفن شده اند که در میان آنان شخصیت های علمی و رجال سیاسی هم وجود دارد.  افراد مشهوری همچون شیخ مفید، ابن قولویه، خواجه نصیرالدین طوسی و معزالدوله دیلمی در حرم کاظمین مدفون هستند. کتاب های تاریخ الامامین الکاظمین و روضتها الشریفه نوشته جعفر النقدی و تاریخ المشهد الکاظمی اثر محمدحسن آل یاسین از جمله آثاری هستند که درباره حرم کاظمین نوشته شده اند.

حرم کاظمَین محل دفن امام کاظم (ع) و امام جواد (ع)، هفتمین و نُهمین امام شیعیان است. امام کاظم(ع) در قبرستانی که منصور عباسی در سال ۱۴۹ق ایجاد کرده بود و به مقابر قریش شهرت یافت، دفن شد. جعفر اکبر فرزند منصور نخستین کسی بود که در سال ۱۵۰ق در این قبرستان دفن شد.

این منطقه را به جهت منسوب بودن به امام کاظم (ع)، مشهد الامام موسی بن جعفر، المشهد الکاظمی و کاظمیه نامیدند. در سال ۲۲۰ق پیکر محمد بن علی (ع) نهمین امام شیعیان، در کنار قبر جدش موسی بن جعفر دفن شد. از این رو به کاظِمَین (دو کاظم) مشهور شد.

حرم کاظمین را جوادَین (دو جواد) هم خوانده اند. همچنین به جهت نزدیک بودن به باب التَبْن، آن را «مشهد باب التَبْن» نیز می گفتند. تبن از محله های بغداد بود که قبر عبدالله پسر احمد بن حنبل در آن قرار داشت. در کتاب تاریخ المشهد الکاظمی بیش از سی نفر نام برده شده است که در دوران بنی عباس در حرم کاظمین دفن شده اند. از جمله آنها ابوعبدالله محمد امین ششمین خلیفه عباسی، زبیده همسر هارون عباسی و ابن قولویه (درگذشته ۳۶۸ق) محدث شیعی است. پس از دوره عباسیان، شمار مدفونان در حرم، افزایش یافت.

اماکن زیارتی کاظمین

در کنار زیارت از حرم مطهر کاظمین با چهار شبستان بزرگ و باصفا ، اماکن زیارتی دیگری نیز برای بازدید و عبادت وجود دارد که به آن ها اشاره می کنیم.

• مسجد صفوی

مسجد صفوی همانطور که از نامش مشخص است، مسجدی ساخته شده در زمان اسماعیل صفوی است که به سبک ساختمان های عراقی و پس از تسلط عراق بر کاظمین ساخته شده است. این مسجد با معماری باشکوه، ستون های ضخیم، طاق های قوسی شکل و بسیاری ویژگی معماری منحصر به فرد دارای منظره ای چشم نواز و دلنشین است و هر بیننده ای را به تحسین وادار می کند. گنبد کاشی کاری شده بسیار کوتاه این مسجد از درون صحن به زحمت دیده می شود. ضریح مطهر حرم کاظمین را می توانید از پنجره ای که به درون رواق شمالی باز می شود مشاهده کنید که جلوه ای بی نظیر دارد.

• آرامگاه ابوالقاسم جعفر بن محمد بن قولویه

آرامگاه ابوالقاسم جعفر‌بن محمد بن قولویه را می توانید در شرق رواق جنوبی حرم کاظمین و در مجاورت آرامگاه شیخ مفید زیارت کنید. این عالم فقید یکی از علما و محدثین امامیه بود که در سال ۳۶۸ هجری قمری درگذشت.

• آرامگاه سید مرتضی و سید رضی

آرامگاه سید مرتضی و سید رضی که دو برادر از اعیان و مشاهیر امامیه در قرن پنجم هجری بودند، در بیرون صحن حرم و جنوب شرقی دیوار آن قرار دارد.

• آرامگاه خواجه نصیرالدین طوسی

خواجه نصیرالدین طوسی وصیت کرده بود تا در حرم مطهر دفن گردد. این شخص یکی از حکیمان قرن هفتم هجری بوده و در سال ۶۷۲ هجری درگذشته ‌است. آرامگاه او با ضریح قدیمی و فولادی در بخشی از حرم کاظمین قرار گرفته است.

• آرامگاه شیخ مفید

 آرامگاه شیخ مفید، متکلم، فقیه امامیه و از بزرگان شیعه در سال ۴۱۳ هجری قمری در‌گذشت. این عالم چند سالی را در خانه خود دفن بود و سپس به مقابر قریش برده ‌شد و در نزدیکی قبر امام جواد علیه السلام دفن شد. ضریحی فولادی و سنگی مرمری حاوی شعر بر بالای مقبره ایشان قرار گرفته است.

در شرق رواق جنوبی حرم کاظمین آرامگاه ایشان را خواهید دید.

• قبر ابو یوسف قاضی

این شخص اولین فرد مسلمان بود که به عنوان قاضی القضات شهرت پیدا کرد. وی در سال ۱۶۶ در بغداد قاضی بوده است. قبر ابویوسف قاضی در جنوب شرقی صحن حرم کاظمین و درون یکی از حجره ها قرار دارد.

• مسجد براثا

مسجد براثا در محله ای به همین نام قرار گرفته است. این مکان در گذشته مرکز نشر احادیث اهل البیت علیه السلام بوده است. به دلیل روایاتی که از اقامت و نماز خواندن امام علی علیه السلام در این مسجد پس از بازگشت از نهروان نقل می شود و همچنین روایاتی از نماز خواندن برخی پیامبران در آن، این مسجد در نزد شیعیان بسیار مقدس است.

• مسجد المنطقه

مسجد المنطقه که نام دیگر آن مسجد العتیقه می باشد، در جنوب شرقی شهر منصور واقع شده است. این شهر در میان شهر کاظمین و جعیفر قرار دارد. این مسجد به دلیل روایاتی که نماز گزاردن امام علی علیه السلام را در این مسجد نقل می کنند، در میان شیعیان شهرت دارد.

• تک‌ نگاری حرم کاظمین

یکی دیگر از ویژگی حرم کاظمین وجود نوشته های مکتوب و اسناد تاریخی بسیار در مورد آن است که به مدد نویسندگان و هنرمندان و تاریخ نگاران گردآوری شده است. درباره حرم کاظمین آثاری به طور مستقل نوشته شده است. از آن جمله کتاب تاریخ المشهد الکاظمی، نوشته محمدحسن آل یاسین (درگذشته ۱۳۷۲ ق) است.

نویسنده در این کتاب به تاریخ حرم کاظمین در دوران های عباسیان، آل بویه، سلجوقیان، مغول، صفویان، عثمانی و قاجار پرداخته است. همچنین در بخشی وضعیت حرم را گزارش کرده است. کتاب همچنین پیوست هایی دارد که عبارت اند از فرزندان امام کاظم، نقیبان، متولیان و مدفونان در حرم و موزه آن. غلام رضا اکبری این کتاب را به زبان فارسی با عنوان تاریخ حرم کاظمین ترجمه کرده است.

کتاب های تاریخ امامین الکاظمین و روضتها الشریفه نوشته جعفر النقدی (درگذشته ۱۳۷۰ق) و مشهد الکاظمین اثر مصطفی جواد از دیگر آثاری است که درباره حرم کاظمین نوشته شده است.

جاهای دیدنی نزدیک به حرم کاظمین

جاذبه های تاریخی، باستانی و مذهبی بیشترین درصد از جاهای دیدنی بغداد را تشکیل می دهند که می توانید از آن ها بازدید کنید. خوشبختانه بیشتر آنها در نزدیکی حرم کاظمین واقع شده اند. آرامگاه خواجه نصیرالدین طوسی (در داخل حرم)، آرامگاه شیخ مفید و شیخ رضی، طاق کسری، موزه ملی بغداد، پارک ابی طالب، نصب الشهید، کلیسای بغداد، مسجد الرحمن و مسجد صوفی از معروف ترین جاهای دیدنی نزدیک حرم کاظمین بغداد محسوب می شوند.

هتل های نزدیک حرم کاظمین

شیعیان زیادی مخصوصا در مناسبت های مختلف سال از حرم کاظمین بازدید و مقبره های امام کاظم و امام جواد را زیارت می کنند. از همین رو، تعداد هتل ها و مسافرخانه های بغداد هم در اطراف حرم افزایش یافته است. هتل دجله الخیر، هتل بغداد، هتل رکن قهرمانه بغداد، هتل المنصور و هتل بابیلون واریک نام چند هتل معروف و مجهز در اطراف حرم هستند.

سؤالات متداول

در کاظمین کدام امامان هستند و چرا به آن کاظمین می گویند؟

حرم کاظمین محل دفن امام کاظم و امام جواد (ع) است و به همین دلیل به آن کاظمین یا جوادین هم می گویند.

حرم کاظمین در کجا قرار دارد؟

در شمال شهر بغداد در کشور عراق است.

نام دیگر حرم کاظمین چیست؟

به حرم کاظمین، جوادین هم می گویند. همچنین به دلیل نزدیکی به باب التبن، مشهد باب التبن هم می گویند.

چرا حرم کاظمین دو گنبد دارد؟

به دلیل اینکه امام هفتم و نهم شیعیان در این حرم مدفون هستند، برای هر یک دو گنبد کاملا مشابه به فاصله دو متری از یکدیگر در نظر گرفته اند.