سازه های آبی شوشتر ، شاهکار فنی و مهندسی کهن

کشورمان ایران مهد تمدن های باستانی سرشار ازمیراث ارزشمند تاریخیست. در این میان استان خوزستان مکان های گردشگری و تاریخی بسیاری را در خود دارد. یکی از این مکان های گردشگری زیبایی که میراث فرهنگی کشور آن را دهمین میراث تاریخی ایران به کمیته میراث جهانی یونسکو ارائه کرده، سازه های آبی شوشتر هستند.

شهر شوشتر را می‌توان موزه بناها و سازه های آبی دانست. این بناها از نظر عملکرد به یکدیگر وابسته‌اند و از این جهت شهری کم‌نظیر در سراسر جهان است. سازه های آبی این شهر در دوره هخامنشی پایه ریزی شدند. نزدیکی شوشتر به معبد چغازنبیل در دوره ایلامی اعتبار ویژه‌ای به آن می بخشید. شوشتر در زمان ساسانیان از مراکز مهم خوزستان بود و در دوره اشکانیان پایتخت حاکمان خوزستان به شمار می رفت.

با توجه به زمان ساخت، مجموعه سازه های آبی شوشتر از شاهکارهای فنی و مهندسی در جهان است.در سفرنامه مادام ژان دیولافوآ، باستان‌شناس نامدار فرانسوی، این محوطه را به عنوان بزرگ‌ترین مجموعه صنعتی پیش از انقلاب صنعتی نامیده.

برای رزرو هتل در شهر تاریخی شوشتر با اقامت۲۴ همراه باشید.

ویژگی های بنای سازه های آبی

سازه های آبی شوشتر مجموعه‌ای به هم پیوسته از پلها، بندها، آسیاب‌ها، آبشارها، کانال‌ها و تونل‌های عظیم هدایت آب مرتبط با یکدیگر اند و در دوران هخامنشیان تا ساسانیان، جهت بهره‌گیری بیشتر از آب ساخته شده‌اند.
ساختمان آسیابهای موجود در محوطه اکثراً مربوط به دوره صفوی بوده که در اثر سیل ویران شده است. پی ساختمان آسیابهای مزبور مربوط به دوره ساسانی می باشد که در دوره قاجار مرمت و بازسازی شده است.

مجموعه سازه های آبی شوشتر نمونه ای منحصر به فرد است که جهت استفاده بهینه از آب در ادوار کهن مورد بهره‌برداری قرار گرفته است. سازه‌های آبی شوشتر  متشکل از مجموعه‌ای از سد، تونل‌ها، کانال‌های فرعی و آسیاب‌های آبی است که بصورت یک مجموعه صنعتی-اقتصادی بوده.

اساس کار مجموعه به این صورت است که سد گرگر مسیر رودخانه را مسدود کرده و سطح آب را برای آبگیری سه تونل حفر شده در تخته سنگ بالا می‌آورد. سه‌ تونل آب را به مجموعه هدایت می‌کنند و به کانال‌های متعددی تقسیم می‌شوند که پس از گرداندن چرخ آسیاب‌ها، آب بصورت آبشارهایی به  حوضچه اصلی سرازیر می‌شود.

یکی از خصوصیات بارز مجموعه آسیابها و آبشارها، نزدیکی آن با بافت تاریخی شهر شوشتر است. این محوطه علاوه بر استفاده‌های صنعتی، در زمان کم آبی نیز، آب مورد نیاز شهروندان را تأمین می‌نمود.

یک ویژگی بسیار خاص و زیبای این مجموعه که جلوه‌ای خاص به آن می‌بخشد این است که آب حاصل از پساب آسیاب‌ها بصورت آبشارهای مصنوعی زیبا به محوطه‌ای حوضچه مانند می‌ریزد که منظره‌ای چشم نواز و دل‌انگیز را بوجود می‌آورد. در محوطه پشت بند که محل آبگیری سه تونل معروف سه کوره، دهانه شهر و بلیتی است نیز منظره زیبایی به چشم می‌خورد.

آسیاب ها

برخی پیچیدگی‌هایی که در طراحی تونل‌های آبرسانی وجود دارد، جهت بهره‌برداری مصارفی همچون آبیاری اراضی بوده. تونل‌های سه‌گانه در پشت پل بند گرگر، وظیفه انتقال حجم معینی از آب را برای به چرخش پره‌های آسیاب برعهده داشته‌اند.

رود گرگر که کاملاً بصورت دست کند می‌باشد و احداث آن را به اردشیر بابکان، شاهنشاه ساسانی نسبت داده‌اند. اما در مطالعات باستان شناسی این تاریخ به پیش از آن نسبت داده شده. موقعیت ویژه و شرایط مناسب زندگی در شوشتر به دلیل نزدیکی به رودخانه کارون امکانات مناسبی در این منطقه فراهم کرده است.

در مجموعه سازه های آبی شوشتر، سیکا، که محلی جهت استراحت و تفریح بوده قابل توجه و جالب هستند. این مجموعه جزئی از کانال‌های آبرسانی به آسیاب‌ها بوده که بعدها در دوره قاجار و در زمان حکومت محتشم (از حکام محلی) سدی در این مکان زده شده. در قسمت انتهایی ضلع غربی این مجموعه، سیکا قرار دارد که دسترسی به فضای درون آن از طریق چند پله میسر می شود.
در مورد معنای «سیکا» نظرات متفاوتی وجود دارد. سیکا، درلغت نامه دهخدا، نوعی مرغابی یا نوعی درخت و قومی از هندوان دارای مهب وشنو که شاخه ای از آیین بودائیست معنی شده.

فهرست اجزای سازه‌های آبی شوشتر

آثار باستانی زیر بصورت یکجا به عنوان دهمین اثر ایران با عنوان نظام آبی تاریخی شوشتر در فهرست میراث جهانی یونسکو با شماره ۱۳۱۵ به ثبت رسیده‌اند:

• بند میزان،
• برج کلاه فرنگی،
• رودخانه دست کند گرگر،
• پل بند گرگر،
• مجموعه آبشارها و آسیابهای آبی،
• بند برج عیار و نیایشگاه صابئین،
• بند ماهی بازان شوشتر (بند خداآفرین)،
• قلعه سلاسل،
• نهر داریون،
• پل بند شادروان،
• بند خاک،
• پل بند لشکر و پل شاه علی،
• بند شرابدار،
• بند دختر،
• بند دارا

کارکرد سازه ها

مجموعه آسیاب‌ها و آبشارهای شوشتر در مسیر «رودخانه گرگر» که خود از شاهکارهای فنی و مهندسی اعصار کهن است، بنا شده است. رود گرگر کاملاً به صورت مصنوعی و دستکند ساخته شده.

بند شرابدار در جنوب شوشتر و بر روی شاخه‌ای از نهر داریون بنام  نهر رقت به صورت شرقی- غربی قرار گرفته. این سازه را بین دو بنای آبی مهم پل بند لشکر و پل بند ماهی بازان می یابیم که در ضلع جنوبی آن قسمتی از حصار شهر دیده می شود.

بند میزان یک اثر بسیار مهم در مجموعه بناهای آبی تاریخی شوشتر است که رودخانه کارون را به دو شاخه شطیط و گرگر با نسبت مشخص ۴ دانگه و ۲ دانگه تقسیم می‌کند.

رودخانه دست کند گرگر شاخه‌ای مصنوعی از رود کارون است که در شمال شهر شوشتر توسط بند میزان از رود کارون جدا می‌شود و به سمت جنوب می رود. این نهر با شماره ۱۷۵۹۹ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.

نهرداریون در دوره داریوش اول هخامنشی حفر شده و آبیاری دشت میاناب شوشتر را عهده دار بوده. این نهر با شماره ۴۱۴۱ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.

بند ماهی بازان از اراضی شهر تاریخی دستوا و به منظور بالا نگهداشتن سطح آب ساخته شد. این بند با شماره ۴۲۰۷ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.

بند دختر در آخرین تنگه کوهستانی که رود کارون از آن عبور می‌کند، بنا شده.

بند دارا در منطقه میاناب و بر روی رود گرگر ساخته شده و مربوط به دوران هخامنشیان است.

منبع: اقامت۲۴