مردان نمکی ۲۰۰۰ ساله در موزه زنجان

به گزارش خبرنگار ایرنا، اگرچه در سالیان دور بنای ذوالفقاری زنجان ساختمانی مسکونی و اداری حکمرانان این شهر بود و پای هیچ فرد عادی به آنجا باز نمی شد اما امروز به موزه ای تبدیل شده که بازدید از آن برای عموم مردم آزاد است.

علاقه مندان می توانند با بازدید از این موزه، بخشی از هویت و تاریخ خود را در میان مومیایی‌های موسوم به مردان نمکی یافت شده از معدن چهرآباد زنجان جستجو کنند و با اشیای کشف شده همراه با این مردان نحوه و سبک زندگی در آن ایام را تخمین بزنند.

یک مومیایی از ۶ مرد نمکی کشف شده در معدن چهرآباد زنجان در موزه ملی نگهداری می‌شود

معدن نمک چهرآباد زنجان تنها محوطه باستانی شناخته شده در ایران است که مدارک قابل توجهی از استخراج نمک از دوران پیش و پس از اسلام را دارد.

این معدن تاریخی به دلیل ویژگی های خاص خود، مقادیر قابل توجهی از مواد ارگانیک، ابزارهای معدنکاوی و همچنین مومیایی های طبیعی موسوم به «مردان نمکی» را در خود جای داده است.

به گفته کارشناسان میراث فرهنگی زنجان، تاکنون ۶ مرد نمکی از معدن نمک تاریخی روستای چهرآباد در حوالی شهر زنجان کشف شده است که کاوشگران حدس می زنند همه این مردان در معدن نمک مشغول معدنکاری بوده اند که بر اثر ریزش، زیر آوار نمک مانده و در همان جا مدفون شده اند.

هم اکنون از ۶ مومیایی کشف شده، آثار دو مرد نمکی به دلیل متلاشی بودن در مخزن اشیای «مردان نمکی»، سه مومیایی مرد نمکی در موزه عمارت ذوالفقاری زنجان و یک مومیایی نیز در موزه ملی ایران نگهداری می شود.

تا کنون هیچ اثری از لباس مردم عادی دوران هخامنشی در اختیار نبود تا آنکه با کشف یک مومیایی مدفون شده در معدن نمک چهره آباد آثار ارزشمندی در این زمینه به دست آمد که قدمت آنها به دو هزار و ۳۵۰ سال می رسد.

بنای ذوالفقاری زنجان که در سال ۱۳۷۵ در فهرست آثار ملی کشور قرار گرفت،‌ در سال ۱۳۷۹ پس از چندین مرحله مرمت و بازسازی از سوی اداره کل میراث فرهنگی،‌ گردشگری و صنایع دستی استان زنجان پذیرای مجموعه آثار به دست آمده از معدن نمک چهرآباد شد و در سال ۱۳۸۶ موزه موقت مومیایی‌ها در این مکان به وجود آمد و در سال ۱۳۸۸ اولین موزه باستان شناسی استان زنجان در عمارت ذوالفقاری افتتاح شد.

سال ۱۳۸۳ معدنکاران حین کار علاوه بر برخورد با بقای اسکلت انسانی متلاشی شده، به تعدادی اشیا نیز در کنار این بقایای انسانی دست یافتند.

هم اکنون اسرار تاریخی نهفته در مردان نمکی در موزه باستان شناسی زنجان واقع در عمارت تاریخی ذوالفقاری این شهر در معرض دید عموم مردم قرار گرفته است.

با وجود کشف استثنائی مرد نمکی یک در سال ۱۳۷۲ متاسفانه تلاش چندانی برای تعطیل کردن استخراج مکانیکی و لغو بهره برداری از معدن انجام نگرفت، در پائیز ۱۳۸۳ معدنکاران در حین کار با بولدوزر مجددا با بقایای اسکلت انسانی مواجه شدند که به دلیل کار با بولدوزر تا حد زیادی متلاشی شده بود.

با جستجوی معدنکاران در میان خاکهای آشفته علاوه بر جمع آوری قسمت‌هایی از بقایای انسانی تکه تکه شده، شماری اشیا به دست آمد که توسط بهره بردار به اداره میراث فرهنگی و گردشگری استان منتقل شد.

مرد نمکی شماره چهار سالمترین و کاملترین مومیایی مشکوفه از معدن نمک زنجان است

بررسی های اولیه بر روی بقایای انسانی که پس از انتقال به میراث فرهنگی، مرد نمکی ۲ نامگذاری شد نشان داد که این بقایا متعلق به مردی میانسال با میانگین قد حدود ۱۸۰ سانتیمتر بوده که در جریان ریزش دیواره ها و سقف تونل کشته شده است.

از جمله اشیایی که همراه این مرد نمکی یافت شد تکه سبد و میخهای چوبی، طنابهای گیاهی و منسوجات بود.

کشف اتفاقی مرد نمکی ۲ و مجموعه ای از اشیا موجب از سرگیری پژوهش های باستان شناختی در معدن نمک چهرآباد بعد از گذشت ۱۱ سال شد، بنابراین کاوش در معدن به منظور نجات آثار و بقایای مانده ابتدا دی و بهمن سال ۱۳۸۳ انجام شد و فصل دوم کاوش نیز در پائیز ۱۳۸۴ ادامه یافت.

بقایای مرد نمکی سه همچون مرد نمکی ۲ به صورت اتفاقی و طی کار باطله برداری بولدوزر توسط معدنکاران در سال ۱۳۸۳ کشف شد، به دلیل کشف مومیایی توسط بولدوزر، این جسد نیز به صورت متلاشی شده و تکه تکه یافت شد.

بقایای مومیایی شماره سه شامل استخوان، لباس و قسمتهایی از بافت نرم فردی بود که همچون معدنچیان دیگر بر اثر ریزش تونل و سقوط یک سنگ چند تنی روی او کشته شده بود.

مرد نمکی چهار سالمترین و کاملترین مومیایی مکشوفه از معدن چهرآباد است، به رغم آسیب دیدگی به هنگام مرگ بیشتر قسمت های بدن سالم باقی مانده است که شامل مجموعه استخوان ها و بافت نرم وی بوده که بر اثر از دست دادن آب بدن کاملا خشک شده است.

جسد به هنگام کشف در وضعیت دمر قرار داشت به شکلی که صورت و قسمت جلوی بدن روی خاک قرار گرفته بود، دستها از ناحیه آرنج خم شده دست چپ روی زمین و دست راست در حالت تقریبا مشت شده بود.

پای راست به صورت نیمه باز و پای دیگر جمع شده در زیر شکم قرار داشت، با وجود شکستگی جمجمه در چند قسمت دلیل مرگ براساس تحقیقات انجام یافته با عکسبرداری سی تی اسکن، فشار بر قفسه سینه و پارگی قلب در نتیجه ریزش تونلها و ریزش خاک و آوار بوده است.

بر اساس تحقیقات انجام گرفته مشخص شد این مومیایی طبیعی، پسر جوانی بوده که به هنگام مرگ حدود ۱۶ سال داشته و قد او ۱۷۰ تا ۱۷۵ سانتیمتر بوده است.

مرد نمکی شماره پنج به دلیل کم بودن نمک در محیط و نفوذ آب از بالای کوه بیشتر از سایر مومیایی‌ها پوسیده شده است.بر گوشهایش حلقه هایی از جنس نقره دیده می شود. موهای سر وی کوتاه و به رنگ خرمایی است، به همراه این جوان مومیایی شده اشیای جالب توجهی نیز کشف شد که یکی از این اشیا چاقوی فلزی با دسته استخوانی است که در غلافی چرمی به کمربند پارچه ای او بسته شده است.

از اشیای دیگر می توان به ۲ کوزه کوچک سفالی سالم اشاره کرد، همچنین طنابهای گیاهی، یک مهره کوچک با لعاب آبی، یک پی سوز سالم دود زده و ۱۱ تکه سفال نیز همراه این جسد یافت شده است.

از ویژگیهای بسیار مهم این مومیایی طبیعی، لباس کامل است که بر تن او دیده می شود، این لباس از بالا پوشی بلند، یک شلوار و کفش چرمی تشکیل شده است.

این مومیایی طبیعی در کاوش فصل دوم در حالی یافت شد که به جز سر بقیه قسمتهای بدن زیر صخره و سنگهای آواری بزرگ قرار گرفته بود.

شکل جسد نشان می داد که این شخص نیز همچون نمونه های قبلی بر اثر حادثه ای که منجر به تخریب و ریزش تونل شده کشته و مدفون شده است. بر خلاف مومیایی نمکی شماره چهار بیشتر بافت بدن مرد نمکی پنج پوسیده شده و از بین رفته بود بافت نرم فقط در قسمتهایی کوچک از دو دست، پاها و بخشهایی از صورت، سینه و لگن باقی مانده بود.

کم بودن میزان نمک در این محیط، نفوذ آب از بالای کوه به این بخش از معدن از دلایل اصلی پوسیده شدن زیاد مرد نمکی پنج است.

معدن نمک چهرآباد زنجان دو بار در قرن‌های مختلف ریزش کرده است

پیش از کاوش های سالهای ۸۳ و ۸۴ در معدن نمک چهرآباد براساس یافته های سال ۷۲ تصور بر این بود که معدن، محل کشته شدن شاهزاده ساسانی و یا نماینده هیات حاکمه اقوام سکایی در سده هشتم پیش از میلاد بوده است.

اما با کاوش های دو فصل اخیر مشخص شد که همه مومیایی های مکشوفه از معدن کارگران و معدن کارانی بودند که در نتیجه ریزش معدن و فرو ریختن دیواره ها و سقف و تونل ها کشته و مدفون شده اند.

طبق کاوش های انجام یافته همچنین مشخص شد که معدن از حدود نیمه هزاره اول شناسایی شده است، بر اساس آزمایشهای سالیابی کربن ۱۴ مشخص شد که مرد نمکی سه، چهار و پنج، مربوط به دوره هخامنشی با قدمت حدود ۲ هزار و ۳۰۰ سال و مرد نمکی یک، ۲، مربوط به دوره ساسانی، با قدمت حدود یک هزار و ۵۰۰ تا یک هزار و ۷۰۰ سال قبل است.

بنابراین با توجه به شواهد و مدارک موجود، ریزش تونل های معدن چهرآباد، دست کم دوبار رخ داده، نخستین بار در حدود ۲ هزار و ۳۰۰ سال پیش و به هنگام فعالیت معدنکاران بخش بزرگی از تونل های معدن ریزش و در آن مردان نمکی سه، چهار و پنج کشته شده اند و سپس با گذشت چندین قرن دوباره حادثه ای دیگر در معدن نمک رخ داده و در نتیجه آن مردان نمکی یک و ۲ نیز کشته و مدفون شده اند.

هم اکنون به جز مومیایی نمکی شماره یک که در موزه ملی کشور نگهداشته می شود بقیه اجساد و اشیای به دست آمده از معدن چهرآباد در موزه ذوالفقاری زنجان در شرایط مطلوب، تحت نظارت کارشناسان مربوط نگهداری می‌شوند.

منبع: ایرنا